Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

8-мавзу. Шўрланган ва эрозияга учраган тупроқлар.

1. 
   Шўрланган тупроқлар туғрисида маълумотлар, уларнинг майдонлари ва тарқалган худудлари.
   
2. 
   Шўрланган тупроқларнинг келиб чиқиши тўғрисидаги фаразиялар.
   
3. 
   Шўрхоклар классификацияси, шўрхокли тупроқларни типчалари, тузларнинг таркибига қараб турларга булиниши, шўрхоклар мелиорацияси.
   
4. 
   Шўртоблар ва шўртобли тупроқлар, уларнинг келиб чиқиши туғрисида К.К.Гедрой. В.Р.Вильямс, В.А.Ковдалар таълимотлари. Шўртоб ва шўртобли тупроқлар классификацияси, хоссалари.
   
5. 
   Шўртоблар ва шўртобли тупроқлар мелиорацияси.
   

Адабиётлар: 1,2,3,4,6,7,8,12,13.
1.Шўрланган тупроқлар - шўрхоклар, шўртоблар ва салодлар қуруқ иқлимли зоналарда тарқалган бўлиб ер шарининг 240 млн. га, МДХ мамлакатларида 120,8 млн.га жумладан Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларини 50% га яқинини, янги узлаштирилган ерларнинг 75% ҳар хил даражада шўрлангандир. Шўрланган тупроқлар деб таркибида қишлок хўжалик Ўсимликлари учун зарарли микдорда сувда оеон эрувчи тузлар сакловчи тупроқларга айтилади. Шўрланган тупроқлар Козогистон, Марказий Осиё реепубликалари ва шимолий-шаркий Кавказ худудларида ҳамда Волгабуйи куйи окими, Жанубий-Украина худудларида тарқалган. Шўрланган тупроқлар шўрхоклар Ўзбекистонда Чўл ва бўз тупроқлар зонасида -Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Кашқадарё, Сурхондарё бўйи қуйи окимларида ҳамда Фарғона водийсида, ҳозирги ва қадимги дарё дельталарида ҳам учрайди.
Ўзбекистонни суғориладиган ерларида шўрланган тупроқлар 1970,7 мингга, жумладан, кам шўрлангани 1117,7 мингга, ургачаси - 611,2 мингга, кучли шўрлангани 241,6 минг гекгфни ташкил этади. Шўрланиш натижасида ҳар йили карийб 500 минг то. i пахта кам олинади.
Ўрта Осиёда, жумладан, Ўзбекистонда шўрланган тупроқларни ҳар томонлама урганиш борасида В.А.Ковда, В.В.Егоров, М.А.Панков, А.М.Расулов, О.К.Камилов ва бошқаларнинг хизматлари каттадир.

1. 
   Шўрланган тупроқларнинг келиб чиқиши туғрисида ҳозиргивактда 5та илмий фаразиялар бор:
   
   1. 
      Она жинс таркибидаги сувда эрийдиган %ар хил тузларии бўлишлиги. Бу шўрланиш тури янгидан суғориладиган ерларимизни нотуғри узлаштиришда еодир бўлишлиги.
      
   2. 
      Денгиз ва кул еоҳилларидаги тузли сув тузангларини шамол билан учириб келиши, экологик жараёнларнинг ёмонлашуви, яъни Орол ва Каспий денгизи атрофларидаги шўрланган тупроқлар, яъни шамол таъсирида тупроқ юзасига тўпланиши кузатилади. Бу тузларни бир жойдан иккинчи жойга чанг \олда ёки атмоефера ёғинлари натижасида кучишини импульверизақия ходи е ас и дейилади.
      
   3. 
      Купгина сувда эрийдиган тузлар вулҳонлар билан отилиб чщишида газ ва буг тарзида хлор, олтингугурт чщиб хлорид ва еульфит туз бирикмаларини ташкил этишлари мумкин ва бу тузлар тупроқларни шўрланишига сабабчидир.
      
   4. 
      Шўрга чидамли Ўсимликлар ёрдамида, яъни биологик жараёнлар туплами, яъни дашт ва чу л зоналарида ўсадиган галофит Ўсимликлар уз илдизлари орқали чуқур 1{а тламлардан сувда эриган тузларни қабул қилади - вақтлари утиши билан Ўсимлик қолдщлари чириши натижасида тузлар купая боради. В.А.Ковда маълумотига кура, Ўсимлик қолдигндан 1 гектар ерда 500 кг.гача туз йигилиши аниҳлангаи.
      
   5. 
      Тупроқларни шўрланишида ва шўрхокланишида ер оети сувларининг таъсири остида % бўлади. Булардаи ташқари, суғориш суви таркибидаги бўлган тузлар йигилиши сабаб бўлиши мумкин. В.А.Ковда маълумотига кўра, Мирзачўлда суғориш сувининг минераллашган 0,28 г/л., бўлганда ҳар гектарига 2 тоннадан ортиқ туз тўпланиши аниқланган.
      

3. Шўрхоклар классификацияси, тупроқлар шўрланиши даражасига кура шўрланмаган, кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган, кучли шўрланган ва шўрхокга булинади. Тупроқларнинг шўрланиш даражасига қараб группаларга ажратишда, унинг таркибидаги сувда тез эрийдиган тузларнинг умумий миқдорига эътибор берилади. (1-жадвалга каранг).
Шўрланган тупроқларни устки қатламларида тузларнинг кўпи 2- 3% дан ортик (10-30% ) кўп бўлса, бундай тупроқлар типик шўрхоклар дейилади.
Шўрланган тупроқлар ва шўрхоклар таркибида учрайдиган тузлар асосан 3 катион Na, Mg, Са ва 4 анион CI, S0₄, С0₃, НЕО_э нинг химиявий бириқиши натижасида 12та туз ҳосил бўлган: NaCL, Na₂SOҳ, Na₂C0₄, NaHC0₃, MgCl₃, MgS0₄, MgC0₃, CaCl₂ CaS0₄. CaC0₃, Са(НС0₃)₄; Бу тузларни кщоридаги 8та хили Ўсимликлар учун заҳарли, пастдаги, 4 хили деярли заҳарсиз В.А.Ковда маълумотига кура ҳозиргиваҳтда тузларни йигилишини 4 та вилоятга бўлган:

1.