Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

7-мавзу. Республикадаги чўл худудидаги тупроқлар ва улардан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш

2. 
   Чўл зонасининг тупроқ пайдо қилувчи табиий шаритлари
   
3. 
   Сур-қунғир тусли Чўл тупроқлар, классификацияси, хоссалари ва қишлок хўжалигида фойдаланиш
   
4. 
   Такирлар, уларни майдонлари, тарқалиши, келиб чиқиши, клаасификацияси, таркиби, хоссалари ва қишлок хўжалигида фойдаланиш
   
5. 
   Кумли чўл тупроқлар, уларни мофологияси, таркиб, хоссалари ва қишлок хўжалигида фойдаланиш.
   

Адабиётлар 1, 5, 8, 14. 1.
Чўл зонасининг тупроқлари жанубиқ минтақаларда Ўрта Осиёда, жанубий Қозогистон ва Ўзбекистон паст текисликларида тарқалаган. Ўзбекистон Республикаси ер майдонинг деярли 70% и Чўл зонасида жойлашгаи бўлиб Қизилқум, Устюрт, Маликчўл, Шеробод, Карши чўлларини уз ичига олади.
Чўл зонасининг майдони 130 млн. гектарни ташкил этади. Чўл зонасининг асосий тупоклари: сур-қунгир гуели тупроқлар, такир ва тақирли ва кумли чўл тупроқлардир.
Чўл зонасининг тупроқ пайдо қилувчи табиий шароитлари: иқлими- иссиқ ва куривдир. Зонанинг шимоли қисмида (Козогистон) ўрта йиллик t+10+12° июль t-23+27° январь - 10-12° Ёғингарчилик 125-200 мм.
Ёғиннинг кўп қисми апрель-май ойида ёгади. 5° юқори кунлар 180-200 кунни ташкил этади.
Чўл зонасининг иқлими бир оз илик-иссиқрок-ўрта йиллик t° 13- 17°, июль t°+27+29° январ - 1-2°, йиллик ўртача ёпга анча кам 100-200 мм
Ёғин асосан қишда ва баҳор оралигида ёғади, купинча март ойига туғри келади. +5° юқори кунлар -250 кундан кўпроқ
Чўл зонасининг нисбий намлиги жуда наст - ёзда 10% қишда 30%, шунинг учун чўлда бугланиш кучли - 10-20 баробар куп. Рельефи. Туран пастекислиги рельефи жиҳатидан анча мураккаб, унда қадимий баланд текисликлар (платолар) паст тоғликлар, қирликлар асосий майдонлар аллювиал текисликлардан иборатдир. Бу зонада бир канча баланд тексиликлардан иборат. Устюрт банланд текислиги, -Заунгиз - Қоракумнинг шимолий қисми, Карши гарбий- жанубий Девхона баланд текислиг, Бетпакдала баланд текислиги ва бошқалар.
Ўсимликлари. Чўл зонасининг Ўсимликлари табиий шароитга қараб- яъни тошлокли, еозтупроқли ва кумли Чўлларда Ўсимлик дунёси бир-биридан фарқ қилади. Устюрт ва Козогистон Чўлларида окшувок, буюрғун, тош биюргун, боялич, саксавул, кунпек ўсимликлари ўсади. Тамарикс жанубий Чўлларда кўпроқ гифеофитлар (гинели ерлар ўсимлиги) туятовон, ҳар хил шўралар ва кунғирбош эфемерлар ўсади.
1умли Чўлларда ксаммофитлар (кумли ер ўсимлиги) эфемерлардан кунгирбош, буғдойик ялтирбош, кўп йиллик Ўсимликлардан куёнсуяк, шўралар, oқ саксавул ва бутасимон шўралар, шувоклар ўсади.
2. Сур-кунгир тусли тупроқлар. Сурқунғиртусли тупроқлар кўп вактларгача алохида тупроқ типига ажратилмаган Е.Е.Неуструев Н.А.Димо-етруктурали бўз тупроқ деб, А.Н.Розанов кир бўз тупроги деб атаганлар. Кейинги» йилларда И.П.Герасимов сурқунғиртусли тупроқларни алохида типта ажратиш фикрни билдирган. Еу игра 1949 йил
В.Кимберг, Е.А.Шувалов ва 1960 Е.В.Лобовалар бу тупроқни келиб чиқишиии чуқур ҳар томонлама урганиб-алохида типга ажратдилар.
Сур қунғир тусли тупроқлар иссиқ ва қуруқ иқлимда ҳар хил жинсларнинг карбонатли, купинча шўрланган эллювийси ва пролювийси уетида сийрак ўсадиган шувок ва шўралар таъсирида пайдо бўлади.
Тупроқда биологик процесслар асосан баҳор ва кузда бўлади.
Ёзда Ўсимликлар куриб кетади, биологик проқееелар микроорганизмлар хаёти тухтайди- шунинг учун ҳам бу тупроқларда органик моддалар кам тупаланади. Классификацияси - сур-кунгир тусли .тупроқлар икки типчага - типик сурқунғиртусли ва оз корбонатли сурIқунғиртусли тунрокларга булинади. Биринчиси - Турон паст текислигининг гарбий Чўлларида Устюрт баланд текислигида, иккинчиси эса Бетпак дала баланд текислигининг шаркида ва Балхаш атрофида тарқалган.
^: Ҳозиргивактда сур-кунгир тусли тупроқлар типи термик
режим лари ва ривожланишига кура уч типчага булинади: