Картошканинг фитофтороз касаллигига қарши кураш чоралари
Танч иборалар: Касалликлар тўғрисида умумий тушунчалар, зооспорангий ва зооспоралар, фунгицидлар, патоген, споралр, ривожланиш цикли, турли тупроқларда чиринди миқдори ва сифат таркиби инкубацион давр ва ривожланиш шароитлари. Фитофтороз картошка ўсимлигининг деярли барча қисмлари ва органларини, баргларини, поя ва туганакларини зарарлайди. Баргларда касаллик энг аввало сувли, сезилар-сезилмас доғлар кўринишида пайдо бўлади ва улар кейинчалик тўқ-қўнғир рангга киради. Нам ҳавода баргнинг пастки томонидан соғлом ва зарарланган тўқима чегарасида патогеннинг спораларининг кулранг оқиш қатлами ҳосил бўлади. Қулай ривожланиш шароитларида барг пластинкасининг зарарланиш белгилари касалланганидан 3-5 кун ўтганида пайдо бўлади. Пояларда фитофтороз узунасига жойлашган тўқ қўнғир некрозлар кўринишида намоён бўлади ва уларнинг устида ҳам споралар ҳосил бўлади. Барглардан фарқли ўлароқ, пояларда спора ҳосил бўлиши анча узоқ вақт давом этиши мумкин.
Далада касалликнинг зарарланган ўсимликдан соғлом ўсимликларга тарқалиши шамол орқали тарқаладиган жинссиз кўпайиш аъзолари ёрдамида содир бўлади. Намлик юқори бўлганида зооспорангийлар маълум муддат яшаб туради ва аҳамиятли даражадаги масофага тарқалиши мумкин. Табиий шароитларга боғлиқ ҳолда, зооспорангийлар ўсимликни икки усул орқали зарарлаши мумкин 1) бевосита ниш найча чиқариб ўсиши ва 2) катта миқдорда зооспоралар ҳосил қилиб ўсиши мумкин. Одатда зооспорангийлар бевосита ниш найча чиқариб ўсиши патоген ривожланиши учун шароит унчалик қулай бўлмаганида (намлик пастроқ, ҳарорат юқорироқ бўлганида) содир бўлади, зооспоралар ҳосил бўлиши ва улар ўсимликларни зарарлаши эса, аксинча, патоген учун қулай шароитларда - шудринг, ёмғир ва туман бўлганида амалга ошади. Туганакларнинг фитофтороз билан зарарланиши куртаклари орқали ёки пўстлоғининг шикастланишлари орқали содир бўлади. Зарарланган туганакларнинг устида бироз ботиқ қўрғошин-ранг, нотекис шаклдаги доғлар ҳосил бўлади. Доғ остидаги тўқима занг-қўнғир тусга киради. Фитофтороз билан касалланган туганак кесилганда занг-қўнғир рангли доғлар марказга томон бирлашадиган тасмалар кўринишида бўлади.
Туганакларнинг фитофтороз билан зарарланиши туганаклар ҳосил бўлиши пайтидан ҳосил йиғиб олингунча содир бўлиши мумкин. Туганакларнинг фитофтороз билан касалланишининг учта асосий усули аниқланган: зооспораларнинг зарарланган барглар ва поялардан ювилиб, янги ҳосил туганаклар жойлашган тупроққа тушиши; ҳосилни йиғиб олиш пайтида касалланган барг-поялар ёки зооспоралар бўлган тупроқ билан контакт сабабли зооспоралар туганакларнинг устига тушиши; зооспоралар касалланган она туганакдан тупроқда иккиламчи туганакларга ўтиши. Энг кўп иқтисодий аҳамиятга эга бўлганлари биринчи иккитаси.
Шунингдек, фитофтороз билан касалланган туганаклар сақлаш даврида чиришига олиб келадиган иккиламчи бактериал инфекция ривожланиши учун қулай муҳит эканлиги ҳақидаги далиллар ўз исботини топган. 2% дан 5% гача касалланган туганакларни сақлайдиган картошка партиясини 3 ойдан ортиқ сақлаб бўлмайди; касалланган туганаклари 5% дан ортиқ бўлса узоқ вақт сақлаб бўлмайди.
Фитофтороз билан ҳатто жуда кам зарарланган туганаклар сақлашга қўйилганида патогеннинг қишлаши учун асосий манбалардан бири бўлиб қолади. Фитофтороз туганакларда мицелий кўринишида сақланади. Экилганидан сўнг бундай туганакларнинг устида поянинг ер ости қисми ва картошка ниҳолларини зарарлашга қодир бўлган зооспораларга эга бўлган зооспорангийлар ҳосил бўлади. Капиллярлар бўйлаб тупроқ юзасига чиқар экан, зооспоралар шамол ёрдамида кўтарилиб, унча катта бўлмаган масофаларга тарқалиши ва соғлом ўсимликларни зарарлаши мумкин. Патогеннинг дала четларида қолдирилган фитофтороз билан касалланган картошка туганаклари устида ҳосил бўладиган зооспорангийлари ва зооспоралари хавфи ундан кам бўлмаган инфекция манбалари бўлиши мумкин.
Қишлай оладиган бошқа бир инфекцион структура патоген ооспораларидир.
Фитофтороз 1845 йилда Ирландияда эпифитотия ривожланиши натижасида иқтисодий аҳамиятга эга бўлди. Бунда Ирландияда картошка ҳосили нобуд бўлган ва оқибатда очарчилик юзага келиб, аҳоли ёппасига Шимолий Америкага миграция қилган. Кейинчалик, Германияда Биринчи Жаҳон Уруши пайтида 1916 йилдаги фитофтороз эпифитотияси картошка ҳосилининг катта қисмини нобуд қилди ва натижада 1916 йилдан 1917 йилга ўтишда қиш ойларида 700 минг немис фуқароси очарчиликдан ўлган ҳамда немис қўшинларини озиқ-овқат билан таъминлашнинг қисқаришига олиб келган.
Бугунги кунда фитофтороз нафақат картошканинг, балки итузумдошлар оиласига мансуб бўлган бошқа экинларнинг, айниқса помидорнинг ҳам энг хавфли касалликларидан бири бўлиб қолмоқда.
Картошка ҳосилининг фитофтороз туфайли нобуд бўлиши ва касалликка қарши кураш учун кетадиган маблағлар натижасида барча сарф-харажатлар дунё бўйича 4 миллиард Еврога яқинни ташкил қилади.
М.А.Кузнецова ва А.В.Филиппов маълумотларига кўра, Россия ҳар йили фитофтороз сабабли ўрта ҳисобда 4 млн. тоннага яқин картошка йўқотади. Эпифитотия йилларида ҳимоя бўлмаганида касалликка мойил навларнинг маҳсулдорлиги 1,5–2 баробарга пасайиши мумкин.
