Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

Мунтазам хатолик деб умумий хатоликнинг такрорий 
ўлчашлар мобайнида муайян қонуният асосида ҳосил бўладиган, 
сақланадиган ёки ўзгарадиган ташкил этувчисига айтилади. 
Умумий хатоликни қуйидагича тасвирлашимиз мумкин: 
Бунда:

м 
– мунтазам хатолик 

т
– тасодифий хатолик 

қ
– қўпол хатолик 
Мунтазам хатоликларнинг келиб чиқиш сабаблари турли 
туман бўлиб, таҳлил ва текширув асосида уларни аниқлаш ва 
қисман ёки буткул бартараф этиш мумкин бўлади. Мунтазам 
хатоликларнинг асосий гуруҳлари қуйидагилар ҳисобланади: 

Услубий хатоликлар; 

Асбобий (қурилмавий) хатоликлар; 

м

т

қ
5.1. расм. 
Ўлчаш хатоликлари 

---

65 

Субъектив хатоликлар. 
Ўлчаш усулининг назарий жиҳатдан аниқ асосланмаганлиги 
натижасида услубий хатолик келиб чиқади.
Ўлчаш воситаларининг конструктив камчиликлари туфайли 
келиб чиқадиган хатолик асбобий хатолик деб аталади. Масалан: 
асбоб шкаласининг нотўғри градуировкаланиши (даражаланиши), 
қўзғалувчан қисмнинг нотўғри маҳкамланиши ва ҳоказолар. 
Субъектив хатолик - кузатувчининг айби билан келиб 
чиқадиган хатоликдир.
5.2. Мунтазам хатоликлар ва уларни камайтириш усуллари. 
Аддитив ва мультипликатив хатоликлар. 
 
Умуман, мунтазам хатоликни йўқотиш йўли бир аниқ ишлаб 
чиқилмаган. Лекин, шунга қарамай, мунтазам хатоликни 
камайтиришни баъзи бир усуллари мавжуд. 
1. Хатоликлар чегарасини назарий жиҳатдан баҳолаш, бу 
услуб 
ўлчаш 
услубини, 
ўлчаш 
воситаларининг 
характеристикаларини, 
ўлчаш 
тенгламасини 
ва 
ўлчаш 
шароитларини анализ қилишга асосланади. Масалан: ўлчаш 
асбобининг параметрлари ёки текширилаётган занжирнинг иш 
режимини билган ҳолда биз унинг тузатмасини (хатолиги) 
топишимиз мумкин. Хатолик, бунда, асбобнинг истеъмол қилувчи 
қувватидан, ўлчанаётган кучланишнинг частотасини ошишидан 
ҳосил бўлиши мумкин. 
2. Хатоликни ўлчаш натижалари бўйича баҳолаш. Бунда 
ўлчаш натижалари ҳар хил принципдаги усул ва ўлчаш 
аппаратурасидан (воситаларидан) олинади. Ўлчаш натижалари 
орасидаги фарқ - мунтазам хатоликни характерлайди. Бу услуб 
юқори аниқликдаги ўлчашларда ишлатилади. 
3. Ҳар хил характеристикага эга бўлган, лекин бир хил 
физикавий принципда ишлайдиган аппаратура ёрдамида ўлчаш 
усули. Бунда ўлчаш кўп маротаба такрорланиб, ўлчаш натижалари 
мунтазам статистика усули ёрдамида ҳам ишланади. 
4. Ўлчаш аппаратурасини ишлатишдан олдин синовдан 
ўтказиш. Бу усул ҳам аниқ ўлчашларда ишлатилади. 
5. Мунтазам хатоликларни келтириб чикарувчи сабабларни 
йўқотиш йўли. Масалан: ташқи муҳит температураси ўзгармас 
66 
қилиб сақланса, ўлчаш воситасини ташқи майдон таъсиридан 
ҳимоялаш мақсадида экранлаштирилса, манба кучланиши 
турғунлаштирилса (стабиллаштирилса) ва ҳ.к.
6. Мунтазам хатоликни йўқотишнинг махсус усулини 
қўллаш: ўрин алмашлаш (ўриндошлик), дифференциал усули, 
симметрик кузатишлардаги хатоликларни компенсациялаш усули. 
Ўлчаш воситаларининг абсолют хатолиги ўлчанадиган 
катталикнинг ўзгаришига боғлиқ, шунинг учун ҳам абсолют 
хатолик ифодаси икки ташкил этувчидан иборат деб қаралади. 
Масалан: абсолют хатоликнинг максимал қиймати қуйидагича 
ифодаланади: 
|

|
max
=|а|+|b

х| 
Хатоликнинг биринчи ташкил этувчиси ўлчанадиган 
катталикнинг қийматига боғлиқ бўлмайди ва у аддитив хатолик 
дейилади. Иккинчи ташкил этувчиси эса ўлчанадиган катталикнинг 
қийматига (ўзгаришига) боғлиқ бўлиб, мультипликатив хатолик 
деб аталади. 
Х
}bx 
}bx 
a{ 
 
0