Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

Таянч 
сўзлар: 
катталиклар, 
ўлчамлик, 
ўлчаш 
бирлиги, 
катталикнинг асосий бирлиги, ҳосилавий бирлиги, СИ бирликлар 
тизими. 
 
2.1. Катталиклар 
Атрофимиздаги ҳаёт узлуксиз тарзда кечадиган муайян 
жараёнлар, воқеалар, ҳодисаларга ниҳоятда бой бўлиб, уларни 
кўпини аксарият ҳолларда сезмаймиз ёки эътиборга олмаймиз. 
Четдан қараганда уларнинг орасида боғлиқлик ёки узлуксизлик 
билинмаслиги ҳам мумкин. Баъзиларига эса шунчалик кўникиб 
кетганмизки, аниқ бир сўз билан ифодалаш керак бўлса, бироз 
қийналиб турамизда, “...мана шу-да!” деб қўямиз. Бутун суҳбат 
барчамиз билиб-билмайдиган, кўриб-кўрмайдиган ва сезиб-
сезмайдиган катталиклар ҳақида боради. 
Катталикларнинг таърифини келтиришдан олдин уларнинг 
моҳиятига муқаддима келтирсак. 
Ён-верингизга бир назар ташланг, ҳар хил буюмларни, 
жонли ва жонсиз предметларни кўрасиз. Балки олдингизда 
дўстларингиз ҳам ўтиришгандир (албатта дарс тайёрлаб!). Гарчи бу 
санаб ўтилганлар бир-бирларидан тубдан фарқ қилса ҳам ҳозир 
кўришимиз керак бўлган хоссалар ва хусусиятлар бўйича улардаги 
муайян умумийликни кўришимиз мумкин. Масалан, ручка, стол ва 

---

27 
дўстингизни олайлик. Булар бир-биридан қанчалик ўзгача 
бўлмасин, лекин ўзларида шундай бир умумийликни касб этганки, 
бу умумийлик уларнинг учаласида ҳам бир хилда тавсифланади. 
Агарда гап уларнинг катта-кичиклиги хусусида борадиган бўлса, 
бирор бир йўналиш бўйича олинган ва аниқ чегарага (оралиққа) эга 
бўлган маконни ёки масофани тушунамиз. Айнан мана шу хосса 
учала объект учун бир хил маънога эга. Ушбу маъно нуқтаи 
назаридан қарайдиган бўлсак, улар орасидаги тафовут фақат 
қийматдагина бўлиб қолади. Ёки оғирлик тушунчасини, яъни 
мисол тариқасида олинган объектларнинг Ерга тортилишини 
ифодалайдиган хусусиятини оладиган бўлсак ҳам, мазмунан бир 
хилликни кўрамиз. Бунда ҳам улар орасидаги тафовут уларнинг 
Ерга тортилиш кучининг катта ёки кичиклигида, яъни 
қийматидагина бўлади. Биз буни оддийгина қилиб оғирлик деб 
атаб қўямиз. Бу каби хусусиятлар талайгина бўлиб, уларга