Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

3.4.Кейнс назарияси ва бошқа қаршлар.
ХИХ асрнинг иккинчи ярмига келиб немис иқтисодчиси К.Кейнс (1821-1898й.) металлик назариясини ҳимоя қилиб чиқиб (Германия) уни янги шароитга мослади. У пул сифатида фақатгина метални эмас, балки марказий банк банкноталарини ҳам эътироф этди. Кейнсни фикрича пул муомаласи метал билан таъминланган банкнот (Марказий банк томонидан векселларни ҳисобга олиш ёъли билан чиқарилган – векселни бир тури) ва метал монетарларга асосланиши шарт.
Банкноталар – банкларни қарз мажбурияти бўлиб, улар қарз олиш ва қарз беришда қўлланилади. Улар асосан кредит оператсияларини бажаришда қўлланилади.
Бу назариядан ташқари пулни меҳнат назариясининг моҳияти пулни қиймати бошқа товарлар каби сарфланган меҳнат харажати билан ўлчанади – умумий эквивалент сифатида.
Булардан ташқари пулни олтин танга, қуйма олтин ва олтин девиз стандартлари каби оқимлари мавжуд.
Олтин танга стандарти (олтин монометализми) ХВИИ асрда Англияда, ХИХ асрда бошқа мамлакатларда жорий этилган. Бу металлик назариясининг бир ёъналиши бўлиб, инфлатсияни инкор этади. Бу тизим биринчи жаҳон урушигача ҳукм сурди.
Қўйма олтин стандарти – 1920-йилларга тўғри келиб у олтин тангадан фарқ қилиб, муомаладаги банкноталар 12-12,5 грамм олтин қўйлмаларига алмаштирилган. Унга айлантириш учун Англияда 1700 Ф.Стерлинг, Франсияда 215 минг франк талаб қилинган. Бу билан олтин муомаладан халқаро айланувга чиқарилди. Ички айланишда эса бундай имкониятга фақатгина йирик фирмалар ва пулдорлар эга бўлдилар.
Олтин девиз стандарти. Қўйма олтин стандартига кирмаган мамлакатлар ўз кредит пулларини олтин стандартга кирувчи мамлакатларнинг валюталарига алмаштирилган. Бу бир мамлакат валютасини иккинчи мамлакат валютасига боғлиқлигини келтириб чиқариб олтин девиз номини олди.
Бунинг шартларидан бири АҚШ долларигагина олтин билан алмаштирилиши бу стандартдан фойдаланиш ҳуқуқини фақатгина чет эл эмиссион банклари учунгина сақлаб қолинган эди. 1971-йил декабридан АҚШ долларини олтин паритети бекор қилиниши билан у ўз кучини ёъқотади.
Булардан ташқари проф. Т. Бобоқуловни такидлашича пулни функсиялари бўйича Америка ва Европа мактаблари ҳақида фикр юритади. Жумладан, Америка мактаби вакиллари пулни учта-ҳисоб бирлигини таъминлаш, айрибошлаш воситаси, жамғариш воситаси функсиялари эътироф этилиб улар пулни товар табиатини, яъни товар хусусиятини тан олмайди. Европа мактаби вакиллари пулни ҳозирги 5 функсиясини аътироф этади.