Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

с
ч
с
ч
с
ж
с
ж
с
ч
с
М
НИ
М
МИ
М
И
ИМ
И
М
ИИ
М
М





(1.2.1) 
Бунда:
М
с
М – меҳнат самарадорлиги мезони; ИИ
ч
М
с
– 
иқтисодий ишлаб чиқариш меҳнат самарадорлиги; И
ж
ИМ
с
– 
ижтимоий-иқтисодий меҳнат самарадорлиги; И
ж
М
с
 – ижтимоий 
меҳнат самарадорлиги; МИ
ч
М
с
– моддий ишлаб чиқариш меҳнат 
сарфи; НИ
ч
М
с
 – номоддий ишлаб чиқариш меҳнат сарфи. 
Бундан келиб чиқадиган бўлсак, меҳнат инсоннинг турли 
кўринишдаги эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилганлигини 
ҳисобга олган ҳолда унинг самарадорлик мезонини аниқлаш қийин 
эмас: у ҳар бир натижа қийматининг ошиши ва унга сарфланадиган 
турли кўринишдаги харажатларнинг қисқариши натижасида ортиб 
боради. 
Меҳнат маҳсули акс этган босқичлар турлича бўлиши билан 
уларнинг мезони ҳам ҳар бир босқичда бир-биридан фарқ қилиши 
лозим. Бундай тақсимот ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқаришда ҳар 
доим ҳам иқтисодий қарашлар етакчилик қилмаслигини тасдиқ-
лайди. Ҳар қандай вазиятда ҳам, ижтимоий-иқтисодий меҳнат 
самарадорлиги иқтисодий ишлаб чиқариш меҳнат самарадорлиги 
билан солиштирилганда юқори ўринни эгаллайди. Жумладан, 
индивидуал босқичда ишчи, авваламбор, ўз меҳнати самарадор-
лигини шахсий эҳтиёжини қондиришда деб билади. Демак, 
ижтимоий-иқтисодий меҳнат самарадорлиги оддий ишчи учун 
54
Алле М. “Условия эффективности в экономике” // Морис Алле: Пер. с франц. – М.: “Наука для общества”, 
1998. - с. 8.
55
Богина Д.П., Пивовар А.В., Шамата В.Н. д.р. “Активация человеческого фактора и эффективность труда”. 
– Киев: Наук. Думка, 1990. - с. 29-30.

---

34 
унинг фаолият унумдорлигини акс эттирувчи турли ишлаб 
чиқариш кўрсаткичларидан кўра, ўз меҳнати самараси ўлароқ қўлга 
киритадиган ойлик маоши унинг учун энг яхши кўрсаткичдир. 
Олинган меҳнат ҳақи ҳисобига ҳаёт кечириш даражасидан келиб 
чиққан ҳолда индивидуал меҳнат самарадорлиги мезонини 
белгилаш мумкин. Умумий ижтимоий меҳнат ҳисобидан маълум 
тармоқни ажратиб ўрганишнинг асосий сабаби шундаки, ҳар бир 
тармоқ жамият эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда аниқ бир 
истеъмол нархини белгилаб беради. Бу эса тармоқли меҳнат 
самарадорлиги мезонини белгилашга хизмат қилади. Зеро, унинг 
ҳар бир йўналиши маълум бир жамият эҳтиёжини қондиришга 
қаратилган бўлади. 
Тармоқли ҳамда корхона меҳнат самарадорлиги мезонини 
белгилашда чет эл тажрибасидан келиб чиққан ҳолда кўриб чиқиш 
мумкин. Ғарб иқтисодиёти фани замирида микроиқтисодиёт 
самарадорлиги мезонини ўрганишда учта асосий йўналиш – 
самарадорлик модели ишлаб чиқилган
56
. 
Биринчи гурух модел
, 
кўзда тутилган мақсадга йўналтирилган корхоналар жойлашиш 
тартибини тизимли ташкил этишдан иборат. Тахмин қилинишича, 
корхоналар рационал иш кўрувчи ўзига хос гуруҳларни ташкил 
этади, улар эса маълум бир мақсадга эришиш учун аниқ йўналиш 
орқали иш кўришади (масалан, фойдани максимал даражада 
ошириш). Ғарб олимларининг таъкидлашича, бу назарияни ҳаётга 
тадбиқ этишдаги ягона муаммо - бу мазкур йўналишдаги ривож-
ланиш ҳажмини ҳисоблашдаги қийинчиликлардир.