Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Меҳнат 
самарадорлиги – 
ижтимоий-иқтисодий категория бўлиб, 
ишлаб чиқариш (ноишлаб чиқариш) жараёнида кам меҳнат 
сарфи эвазига юқори меҳнат натижадорлигига эришишдир.
Меҳнат самарадорлиги ижтимоий-иқтисодий категория сифатида 
ишчи- 
хизматчиларнинг 
ҳам 
иқтисодий, 
ҳам 
ижтимоий 

---

23 
томонларини ифодалайди, унинг натижаларини эса миқдорий ва 
сифатий жиҳатдан кўриш мумкин.
Маҳсулот ишлаб чиқариш бирлигида меҳнат сарфини 
камайиши, маҳсулот сифати ва ишлаб чиқариш рентабеллигининг 
ошиши 
ҳамда 
иқтисодий 
ўсишга 
эришишда 
меҳнат 
самарадорлигини ошириш муҳим омиллардан биридир. Ишлаб 
чиқаришда 
меҳнат 
самарадорлигининг 
ошиши 
меҳнат 
унумдорлигининг ошишига ва зарурий меҳнат сифати сарфини 
олишдаги сарфланадиган меҳнатнинг камайишига олиб келади. 
Меҳнат самарадорлиги ошишининг моҳияти шундан 
иборатки, тайёрланаётган маҳсулот таркибида (салмоғида) жонли 
меҳнат сарфи қисқаради, якуний меҳнат натижаси ошади, шундай 
ҳолатда, ҳар бир-бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришда меҳнат сарфи 
камаяди. Меҳнат самарадорлиги нафақат ишлаб чиқариш 
кучларининг эришган даражасини, балки жамият ишлаб чиқариш 
муносабатларининг характерини, хусусан ижтимоий меҳнатни 
ташкил этишни ҳам ифодалайди. Меҳнат самарадорлиги меҳнатни 
ташкил этишнинг натижавийлигини эмас, балки унинг ўзига хос 
тўзилишини, меҳнат шаклини намоён этади. Шу маънода меҳнат 
самарадорлиги жамият ишлаб чиқариш муносабатлари тизимининг 
муҳим томонларини очиб беради, меҳнатни ташкил этишнинг 
қанчалик самарали эканлигини кўрсатиб беради. 
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, меҳнат самарадорлиги 
меҳнат сарфларининг натижавийлигини ифодалар экан, у икки 
йўналишга эга: 
1.
Ижтимоий муносабатларни ифодаловчи ижтимоий-иқтисо-
дий самарадорлик, бунда ишлаб чиқариш муносабатлари асосий 
ўринни эгаллайди; 
2.
Ишлаб чиқариш кучларнинг ривожланиш даражасини 
ифодаловчи техник-иқтисодий самарадорлик. 
Ижтимоий-иқтисодий самарадорлик давлат ва ишчи, давлат ва 
корхона, корхона ва ишчи ўртасидаги меҳнат сарфлари ва унинг 
натижалари бўйича ишлаб чиқариш муносабатларини акс эттирса, 
меҳнатнинг техник-иқтисодий самарадорлиги меҳнат жараёнининг 
моддий-ашёвий томонини, ишлаб чиқариш кучларининг ривожла-
ниш даражасини, уларнинг жойлашуви ва техник пропорцияларини 
ифодалайди. Шундай қилиб, меҳнат самарадорлиги жамият ишлаб 
чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари даражасини 

---

24 
кўрсатиб, меҳнат сарфлари ва натижалари ўртасидаги муносабатни 
тавсифлайди. 
Юқоридагиларни эътиборга олган ҳолда, бизнинг фикримизча, 
ишлаб чиқариш корхоналарида ишчи-хизматчилар