|
Her fair hair was curled carefully, and she wore a little lipstick but not enough to do any damage (Maeve Binchy, 27).
Результатив тузилмалар фрейм семантикасида ҳам муҳим ўрин тутиши мумкин. Турли результатив тузилмалар фрейм доирасида битта фреймга бирлашиб қолмасдан, балки мазкур тузилмаларнинг ўзига хос умумлашган бир хил қолипдаги маъноларини ифодалайди. Шунингдек, фрейм назарияси доирасида улар синтаксис ва семантика ўртасидаги муносабатларни ўрнатиш учун ҳам хизмат қилади. Бу орқали фрейм элементлари қай даражада синтактик сатҳда амалга ошишига ойдинлик киритилади. Мазкур результатив тузилмаларда каузацияни амалга оширувчи, каузацияга учрайдиган объект, пациенс, натижа (результативлик) каби фрейм элементлари фарқланади. Улар кўпгина ҳолларда каузатив конструкциялар билан қоришиб кетади. Шунинг учун ҳам асосий предикатни “каузатив ҳодиса (causing event) (Shibatani, 1976)”, иккиламчи предикацияни эса “результатив ҳодиса (resultutive event)” атамалари билан номлашни маъқул деб топдик. Қуйидаги мисолларга эътибор қаратамиз: Will I make [causing event] her do [caused event]handstands? Declan was interested now. (Maeve Binchy, 39);Oh I know that, I'm not disputing it, Eddie would have [causing event] your heart scalded [caused event] (Maeve Binchy, 77).
Келтирилган мисолларда каузатор воқеа-ҳодисани амалга оширувчи шахс бўлса, объект эса каузатор таъсирида ўзгаришга учраган ва результатив воқеа-ҳодисанинг юзага келишида муҳим ўрин тутади. Мазкур тузилмаларнинг фрейм элементлари синтактик сатҳда фарқланади. Қиёсланг:
I had the boy leave.
The technician had the video working.
The emperor had the slave imprisoned.
Келтирилган биринчи ва иккинчи мисолларда эга вазифасида келган биринчи шахс олмоши ва от каузатор вазифасини бажарган. Каузацияланувчи эса воситасиз тўлдирувчи вазифасида келган бирликлардир. Айнан тўлдирувчи вазифасидаги тил бирликлари томонидан амалга оширилган ҳаракат результатив ифодадир. Учинчи мисолда эса воситасиз тўлдирувчи пациенс вазифасини олган. Каузатор вазифасини бажарувчи субъект ифодаланмасдан қолган (The emperor had [his guards] imprison the slave - Император (қоровулларига) қулни қамашни буюрди).
Р.Лэнгакер результатив тузилмаларнинг қўлланилиши бевосита когнитив ҳодиса эканлигини таъкидлайди. Муаллифнинг қайд этишича, результатив тузилмалар ҳаракатлар кетма-кетлигида бошланғич энергия манбаси асосида юзага келади” (Langacker; 1991, 408).
Ҳаракатнинг боғлиқлиги алоҳида ҳодисаларнинг кетма-кет келиши билан боғлиқ тарзда талқин этилади. Аммо результатив тузилмалар мазкур ҳодисаларнинг якуний натижасини ифодалайди. Результатив ва каузатив тузилмалар иштирок этадиган матнларда ҳаракатлар кетма-кетлиги ташаббускори каузатор ҳисобланади. Феъл билан ифодаланган каузатор ҳаракати воситасиз мураккаб тўлдирувчи вазифасида келган объектга, яъни биринчи элементга йўналтирилади. Ҳаракат натижаси айнан иккинчи элемент бўлган феълнинг шахссиз шаклида англашилади. Ушбу ҳодисаларда иштирок этадиган барча элементлар боғлиқлиги концептуал сатҳга хос хусусиятдир. Кўпгина ҳолларда агенс ва пациенс муносабатида каузация феъл воситасида англашилади. Результативлик мураккаб тўлдирувчининг иккинчи элементи маъносига юклатилади. Мазкур ҳодисаларни Ридден The Queen killed Snow White // The Queen caused Snow White to die (Radden, 1992: 516) мисоллари ёрдамида фарқлайди. Келтирилган биринчи мисолда “Қиролича”нинг ҳаракатига, яъни каузациясига урғу берган. Кейинги гапда эса “to die” элементи натижани англатиб келган ва результатив тузилманинг бош элементи сифатида акс этган. Кўринадики, феълнинг результатив маъноси ва результатив тузилма бир хил ҳодисани ифодаласа-да, қўлланилиши ва таркиби жиҳатдан турлича талқин қилиниши мумкин.
Инглиз тилидаги мажҳул нисбат шаклига эга результатив тузилмалар грамматик шаклларнинг ривожланиш тарихига бориб тақалади. Ушбу тузилмалар ҳолат ўзгариши билан алоқадор бўлган мажҳул нисбат шаклининг маҳсули саналади. Масалан: His shoes and clothes were wet through icy cold (O’Henry, 194).
Результатив тузилмалар маълум феъллар ёрдамида амалга оширилади. Бунга мисол тариқасида инглиз тилидаги find феълини келтириш мумкин. Масалан: Turning, she found her view blocked by a broad chest, wide shoulders encased in a white linen shirt (Liz. Fielding, 9).
Инглиз тилидаги кўплаб результатив тузилмалар каузатив маънога эга. Таъкидланганидек, кўпгина ҳолларда бундай тузилмалар транзитив (ўтимли феъл) результатив тузилмалари атамаси билан ҳам юритилади (J.Carrier, H.Randall; 1992, 173).
Результатив тузилма мустақил ҳодиса бўлиб, маълум феълнинг аргумент билан бириккан ҳолда ифодалайдиган маъноси саналади. Уларни аниқлашда аргумент вазифасида қатнашадиган агенс ва пациенснинг ҳолат ўзгаришига эътибор қаратиш лозим. Зотан, мазкур маъно аргументлар иштироки билан белгиланади. Жумладан, маълум тузилмада иштирок этаётган феъл маъноси тузилмадаги аргумент вазифаси билан мослашиши талаб қилинади. Шундай қилиб, агарда феъл маъноси иштирокчи аргументларга натижа берадиган бўлса, тузилма сифатида баҳоланади. Мисол тариқасида инглиз тилидаги wipe, sell феълларини келтиришимиз мумкин. Масалан: He wiped the table clean. They preferred to sell whiskey already bottled. (Maeve Binchy, 30).
Результатив тузилмалар феълдан мустақил тарзда маълум аргумент таркибига эга бўлишади. Баъзи феъллар эса ўзларининг туб результативлик маъносига эга.Улар пациенс таркибига кирадиган аргумент феъл маъноси таъсирида результатив маънони англатиб келади. Мазкур ҳолда результативлик феъл билан ҳосил бўладиган сўз бирикмасининг бир қисми сифатида иштирок этади. Буни қуйидаги мисолда кузатишимиз мумкин. Масалан: She became accustomed to working the bar (Maeve Binchy, 70).
Ушбу мисолда became феъли результатив маъно англатган accustomed сифатдош II билан сўз бирикмасини ҳосил қилган. Келтирилган тузилма результативликнинг юзага келишини таъминловчи вазифасини бажаради. Бундан ташқари, результатив тузилмаларни ҳосил қиладиган қатор лексик бирликлар ҳам мавжуд. В.Грин қуйидаги сифатларни результатив тузилмалар ҳосил қилувчи бирликлар тарзида санаб ўтади: "asleep/awake," "open/shut," " flat/straight/smooth," "free," " full/ empty," "dead/alive," "sick," "hoarse," "sober," "crazy", He drank himself funny/happy.
Do'stlaringiz bilan baham: |
