|
Энди унинг бетидан тажанглик, боя айтган сўзларидан хижолатлик излари қочган, илжайиб Али полвоннинг гапларига жим қулоқ соларди (Саид Аҳмад, 186).
Ушбу мисоллардаги результативлик контекстдаги тоза, камгап, тажанглик, хижолатлик каби мавҳум от билан ифодаланган ҳолат ўзгаришида ўз ифодасини топади. Мазкур тузилмалардаги қилиб ювилган, бўлиб қолган, излари қочган аналитик бирикмалари результативликнинг бош кўрсаткичлари ҳисобланади.
Келтирилган мисоллар таҳлили кўрсатишича, ўзбек тилида результатив тузилмалар сифат ва қилмоқ, бўлмоқ феълларининг –иб равишдош шаклини олиши ҳамда кўмакчи феълнинг –ган сифатдош шакллари бирикишида ҳосил бўлади.
Тўпланган материалларда результатив тузилманинг–иб равишдош шаклига эга бўлиб, қилиб феъллари билан ҳосил бўладиган кўплаб мисоллар учради. Хулоса қилиш мумкинки, ўзбек тилида результативликнинг шаклланишида ушбу иккала кўмакчи феъл асосий элемент сифатида баҳоланиши мумкин. Уйғур тилида депиктив конструкцияларни таҳлил қилган И. Невская: polïp / bolup / boop кўмакчи феъллари субъектив депиктив, edip / qïlïp кўмакчи феъллари эса объектив депиктив тузилмаларни (Nevskaya I., 2008; 275–295) шакллантириши борасида фикр юритади. Маълумки, ўзбек ва уйғур тиллари бир оилага мансуб бўлиб, феълларнинг грамматик тузилиши бир-биридан катта фарқ қилмайди. Шунинг учун ҳам мазкур тилларда результатив ва депиктив тузилмалар шаклан ва мазмунан бир хил кўринишга эга.
Ўзбек тилида результативлик сифатдош, равишдош каби феълнинг номинатив шаклларига хос хусусият ҳам саналади. Ўзбек тилида феълнинг номинатив вазифасида келадиган равишдош, сифатдошлар инглиз тилидаги феълнинг шахссиз шакллари ёрдамида ифодаланадиган результативлик ёки улар ҳосил қиладиган результативдан синтактик вазифасига кўра шаклан фарқ қилади. Инглиз тилидаги результатив тузилмаларда феълнинг шахссиз шакллари иккиламчи предикат вазифасида қўлланилади. Ўзбек тилида результатив тузилмаларда иштирок этадиган феъл эса мазкур вазифани бажармайди. Ўзбек тилида результатив маънолар равишдош ёки сифатдош вазифасида қўлланилган феълнинг лексик маъноси ёки акционал хусусиятига боғлиқ тарзда юзага келади. Масалан: Раис самоварчи келтириб қуйган яхнадан икки пиёлани устма-уст симириб, ўрнидан турди. .( Саид Аҳмад 44);Ун гарди билан оқариб кетган тол баргларига, тўкилган донларни талашиб чўқиётган товуқларга маъюс термилиб қолди . ( Саид Аҳмад 93).
Бундан ташқари, ўзбек тилида результативлик баъзи ҳолларда инструментал характерга эга бўлса, бошқа ҳолларда етакчи-кўмакчи феълли аналитик шаклларда ифодаланади. Бунда результативлик кўмакчи феълнинг чегараланган хусусияти билан боғлиқ бўлади. Масалан:
Нигоранинг кўзлари ялт этиб очилиб кетди .( Саид Аҳмад 91);
У анча сўлиб қолган, кўзлари ичига ботиб кетган, овози ҳам ҳазин эшитилаётгандек эди (Саид Аҳмад, 176)
Келтирилган биринчи мисолда ялт этиб равишдошли бирикма лаҳзалик ҳаракатни ва тасвирий ифодани англатган бўлса, асосий предикатдаги очилиб кетди аналитик шакли ҳолат ўзгариши натижасини ифодалаган. Оқибатда, результатив маъно юзага келган. Кейинги мисолда сўлиб қолган, кўзлари ичига ботиб кетган предикатлари субъект ҳолатининг ўзгарганлигини англатган ва результативликка мисол бўла олади.
Ўзбек тилида кўмакчи феъллар воқеа-ҳодисаларни ифодалашда семантик жиҳатдан бой хусусиятга эга. Мисол учун қолмоқ феъли локативлик ва статик хусусиятга эга. Аммо ушбу феъл кўмакчи феъл вазифасида ҳолат ўзгариши билан боғлиқ результативликни ҳам билдириб келади. Шунингдек, ташламоқ феъли ҳам шундай вазифани бажаради (А.Ҳожиев, 1975). Масалан: Эш полвон қизиқ аҳволга тушиб қолди. Боятдан бери ғолиблик нашъаси билан порлаб турган кўзлари бежо бўлиб қолди (Саид Аҳмад, 193). Маҳмуд чинор тагига келди-да,ёнидан пичоғини суғуриб, Қумри боғлаган арқонларини шарт-шарт кесиб ташлади (Саид Аҳмад, 95).
Биринчи мисолда қизиқ аҳволга тушиб қолди, кўзлари бежо бўлиб қолди аналитик шакллари шахснинг ҳолат ўзгаришини ифодалаб келган. Ушбу мисолларда ҳолат ўзгаришини результативликнинг асосий кўрсатгичи сифатида баҳолаш мумкин. Ўзбек тилидаги қолмоқ кўмакчи феъли билан ҳосил бўладиган аналитик шакллар кўпгина ҳолларда результатив маънони англатиб келади. Ифодаланаётган мазкур результативлик нафақат кўмакчи феълнинг семантик хусусияти, баълки тус-замон кўрсаткичига боғлиқ тарзда юзага келган. Келтирилган мисоллардаги феълнинг ўтган замон шакли ҳам результативликнинг юзага келишида муҳим аҳамият касб этган.
Ўзбек тилида результативликка мисол бўла оладиган ўзига хос феъл шакллари ҳам мавжуд. Бунда предикатда иштирок этаётган чегараланган хусусиятли феъллар уюшиб келади. Масалан:
-Э, ука, ҳали сизнинг кўп гаплардан хабарингиз йўқ. Бўлар иш бўлди, ўлган ўлди, қолган қолди (Саид Аҳмад, 218).
Мазкур мисолда ўлган ўлди, қолган-қолди шаклидаги феълли бирикмалар воқеа-ҳодисанинг натижасини англатиб, ўзига хос результатив тузилмаларни ҳосил қилган. Келтирилган мисолда бир хил шаклдаги феъл редупликатив тарзда келган.
Ўзбек тилидаги результативлик морфологик шаклланган бўлиб, аналитик шаклларда, тўлиқсиз феъллар ёрдамида ва, шунингдек, сифатдош шаклларида учрайди. Инглиз тилидан фарқли равишда, ўзбек тилидаги результативлик ўтган замонга хос хусусият сифатида ҳам баҳоланиши мумкин. Масалан: Маҳмуд чинор тагига келди-да, ёнидан пичоғини суғуриб, Қумри боғланган арқонларини шарт-шарт кесиб ташлади (Саид Аҳмад, 95).
Результативлик ўзбек тилида кўпгина ҳолларда аналитик шаклларда ифодаланади. Мазкур ҳолларда результативлик таксис ҳодисаси таркибида юзага келади. Бунда результативлик матн доирасида асосий маълумотдан олдин содир этилган воқеа-ҳодисани ифодалайди. Қуйидаги мисолларга эътибор қаратамиз:
Do'stlaringiz bilan baham: |
