Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “ИҚтисодиёт” кафедраси

Informatsion tizim – “Internet” ning rivojlanishi nafaqat yangi kommunikasion tizimga, balki moliyaviy operatsiyalarni, marketingni, reklamani amalga oshirishda, shuningdek, mutaxassislar malakasini oshirishda ham zaruriy vositaga aylangan. Bu o‘zgarishlar xalqaro infratuzilmada iqtisodiyotning makro va mikro darajadagi globallashuviga olib keldi. Globallashuvning mikro darajasi kompaniyaning milliy chegaralardan tashqarida ishlab chiqarishni va bozorni kengaytirish strategiyasi bilan belgilanadi. Globallashuvning makro darajasida milliy iqtisodiyotni xalqaro xamjamiyatga boshlovchi kuchlarning birligi tushuniladi. Bu kuchlarga birinchi darajada to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy sarmoyalar, texnologiyalarning almashinuvi, tovarlar va xizmat savdosining o‘sishi misol bo‘la oladi. XX asrning 80-yilarida P. Krugman, K. Lankaster va boshqa bir qator iqtisodchi-olimlar xalqaro savdo nazariyasiga muqobil nazariyani taklif etdilar. Bu nazariya miqyos samarasiga asoslanadi. Bu samaraning mohiyati shundan iboratki, muayyan texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish sharoitida uzoq muddatli o‘rtacha xarajatlar ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmining o‘sishi bilan qisqarib boradi, ya’ni ommaviy ishlab chiqarish natijasida iqtisod qilish imkoniyati yuzaga keladi.

Ushbu nazariya mualliflari fikricha, ko‘plab mamlakatlar ishlab chiqarish omillari bilan deyarli bir xil nisbatda ta’minlanganlar. Shu sababli ular ommaviy ishlab chiqarish samarasi mavjud bo‘lgan tarmoqlarga ixtisoslashishlari maqsadga muvofiq. Bu holatda ixtisoslashuv ishlab chiqarish hajmini oshirish va mahsulotni kam xarajatlar sarflagan holda ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Miqyos samarasi amalga oshishi uchun bozor yetarli darajada katta bo‘lishi lozim. Bunda esa xalqaro savdo katta rol o‘ynaydi, chunki u tovarlarni sotish bozorini kengaytirish imkonini beradi. Shu bilan bir qatorda miqyos samarasini amalga oshirish, odatda sof raqobat tamoyillarining buzilishiga olib keladi, chunki u ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi va firmalarning yiriklashuvi bilan bog‘liq. Bu esa o‘z 25 navbatida bozor tarkibining o‘zgarishiga olib keladi. Natijada ular yoki oligopolistik yoki monopolistik raqobatga asoslangan bozorlarga aylanadilar.

Bunday taxlillardan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, tashqi savdo va uning mohiyatini yoritib berishga qaratilgan klassik qarashlar ham, zamonaviy qarashlar ham tashqi savdo munosabatlari rivojlanishi jarayonida vujudga keladigan barcha savollarga javob bera olmasa-da, mamlakatlarning jahon bozorida o‘ziga xos o‘rin egallashlarini ta’minlovchi afzallik jihatlarini aniqlashga imkon beradi.