Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Педагогик лойиҳалаш маданияти. У объектив имкониятлар билан талаб ва 
истакларни ўзаро нисбатлаган ҳолда-мақсадни тўғри танлай олиш, вазифаларни белгилаб 
олиш, уларнинг ечилиш босқичларини режалаштириш, зарур қуролларни танлаб олиш 
малакасидир. Лойиҳалаш маданиятини намойиш қилиш бу ижодга, яъни фавқулодда янгини 
яратиш, ўрнатилган меъёрлар ва намуналар чегарасидан чиқиб кета олиш қобилияти ҳамдир. 
Билимлилик маданияти. У педагогик билимларнинг турли-туманлиги ва педагог 
томонидан бу билимларни эгаллашини билдиради. 
Дунёқараш маданияти. Унинг даражасини аксарият колларда педагог ва 
ўқитувчининг ўзаро муносабатлари жараёни ва натижалари белгилайди. Дунёқараш 
маданияти фан, фалсафа, дин каби маънавий маданият унсурлари билан танишиш чоғида 
шаклланади. 
Фикрлаш маданияти ҳам кундалик ҳаёт жараёнида одатдаги воситалар, ҳам махсус 
воситалар (унинг таркибига формал мантиқни ўрганиш ҳам киради)да вужудга келади. 
Ҳис этиш маданияти. У инсонлар олий кечинмаларнинг кенг уйғунлиги ҳосиласи 
бўлиб, уларсиз педагогик жараёнда мулоқотнинг бўлиши мумкин эмас. 
Баҳолаш маданияти у ёки бу сабаб ва ҳодисалар бўйича ахлоқий, эстетик, сиёсий, 
ҳуқуқий, диний ёки фалсафий характердаги малакали ҳукм чиқариш қобилиятидир. 
Мулоқот маданияти педагогик маданиятнинг энг муҳим компоненти бўлиб, у 
педагогнинг ўқувчилар, ота-оналар ҳамда раҳбарият ёки қуйи вазифа эгалловчи шахслар, 
шунингдек, педагогик иш доирасидан ташқаридаги барча инсонлар билан мулоқот қилиш 
маданиятларини қамраб олади. 
Ташкилий маданият ҳам педагогик маданият тизимига киради ва у ўқитиш ҳамда 
тарбия жараёнини педагогик доиранинг турли даражаларида (жамиятда, ўқув юртларида, 
болалар гуруҳларида) ташкил этиш имкониятини беради. 
Ўқитувчи педагогик мулоқотни ташкил этиш маданиятининг ёрқин кўрсаткичи 
ва тарбияланувчилар билан ўзаро зиддиятларни енгиб ўтишнинг универсал қуроли бўлиб, 
педагогик назокат майдонга чиқади. 
Тарбиячининг касбий хулқи мезони сифатида назокатнинг ўзига хос жиҳати шундаки, 
унинг қўлланиш соҳаси мулоқот бўлиб ҳисобланади. Назокат тарбияланувчилар билан ўзаро 
тарбиявий муносабатларни ўрнатиш шарти бўлиб майдонга чиқади. Педагогик мулоқот 
жараёни ўқитувчидан турли даражадаги коммуникатив вазифаларни бажарувчи 
муаммоларни асосли ҳал этишни талаб этади. Назокат қўпол касбий хатолардан ҳимоя 
қилади. 
Педагогик категория сифатида назокат мураккаб таркибга эга. Унинг асосий 
компонентлари сифатида психологик, ахлоқий – этик, эстетик, инструментал ёки технологик 
жиҳатларни кўрсатиш мумкин. 
Тарбиячининг коммуникатив билимдонлиги боланинг шахсий ривожланишини 
такомиллаштириш чоғида зиддиятлар ва ихлофлардан фойдаланишида, кўнмаслик, қулоқ 
солмаслик, бўйсунмаслик ҳолатларида унинг устидан онгли равишда куч ишлатишдан 
тийилишида намоён бўлади. Асосийси – мулоқот кескинлашган пайтда асосли қарор қабул 
қилиш, турли-туман педагогик технологиялардан ижодий фойдаланиш маҳоратидир. 
Дарс – педагогик мулоқотни ўрнатишнинг асосий майдони. Ўқитувчининг асосий 
педагогик эҳтиёжи-ўргатиш, етказиб бериш-айнан дарсда амалга ошади. Шундай экан, дарс 
жараёнини ташкил қилишга тўғри, янгича муносабат керак. 
Дарс жараёнида ўқитувчи олдида муҳим бир масала туради. Ўқувчиларни билим 
олишга жалб қилиш, уларни олға харакатлантиришдир. Бу эса ўқитувчи ва ўқувчиларни 
(ўзаро) биргаликдаги меҳнатга жалб қилади. Бунинг учун ўқитишда мажбур қилмаслик 

---

152 
керак. Педагогик ҳамкорликнинг қарашларидан бири – дарсда ўқувчидаги қўрқувни 
йўқотиш, уни эркинроқ, дадилроқ билиш, ўзини кучига ишонтириш, унга жиддий, ижод 
қилишга қодир шахс сифатида қараш. 
Ўқувчилар билан ҳамкорлик руҳида иш олиб бориш, уларга аниқ бир мақсад қўйиб, 
бу мақсаднинг мураккаблигига ва буни амалга оширишга ишонтириш – уларга ўзига бўлган 
ишончини, аниқ, мушкул масалани ҳам еча олиш мумкинлигини шакиллантириш. 
Дарс ўтиш жараёнида куруқ гап билан чегараланмай, ўқувчи хотирасини 
шакллантириш, мантиқ, тасаввур, фикрлай олишини ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. 
Чунки, ўқувчиларнинг ижодий фикрланиши шакллантириш шахсий сифатларидаги 
нотекисликларни, нуқсонларни бартараф қилишга ёрдам беради. Уларда эркин фикр қилиш 
камол топади. Натижада-ўқувчилар ўтиладиган мавзуни фаол муҳокама қилишади. Ўқитувчи 
қайси дарсни ўтишдан қатъий назар, ҳеч қандай кераксиз, ортиқча нарсаларга тўхталмай, ҳар 
бир мавзуни аниқ. Равшан лўнда тушунтириши лозим. Дарс ўтиш давомида ўқитувчи 
шундай усуллардан фойдаланиш керакки, ўқувчилар ўзларини шахс сифатида ҳис қилишсин. 
Бу – ҳар бир ўқувчи ҳар бир дарсда ўзининг баҳосини олиши, масалаларни ўзи танлаб 
олишда намоён бўлади. 
Ўқитувчининг педагогик мулоқотида дарснинг ўрни муҳим. Дарс – шундай марказки, 
ўқитувчининг тафаккури ва ҳаракатлари шу марказ атрофида айланиб, яна унга кайтиб 
келади. Ҳар бир дарс ўқитиш жараёнига ўз ҳиссасини қўшади. 
Замонавий дарс фақат ўқитишнинг метод ва формалари билан чекланиб қолмай, балки 
таълим-тарбия, ривожлантириш мақсадларини амалга ошириш, ўқитувчи ва ўқувчи 
фаолиятида биргаликдаги ўзаро боғлиқлигини рўёбга чиқаришни талаб қилади. 
Дарс ўқитувчидан ижодий педагогик тафаккур, педагогик маҳоратни талаб қилади. 
Ўқитувчининг ўқитиш воситалари унинг ижодкорлигига, кўп киррали билимига, 
болаларни севиш фаолиятига асосланади.