Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Ўзбекистон Республикасининг йирик тижорат банклари томонидан олинган марказлашган кредитларнинг уларнинг кредит қуйилмаларига нисбатан салмоғи¹⁷

Тижорат банклари	Олинган марказлашган кредитларнинг банкларнинг кредит қуйилмаларига нисбатан салмоғи, %
	2007 й.	2008 й.	2009 й.	2010 й.	2011 й.
ТИФ Миллий банки	3,0	1,9	1,6	1,3	1,2
Асакабанк	3,0	2,2	1,5	0,9	0,7
Саноатқурилишбанки	55,9	41,1	28,6	21,1	15,1
Пахтабанк	42,2	26,0	11,3	6,0	3,4
Ғаллабанк	70,2	40,2	29,0	32,2	30,7

1-жадвалда келтирилган маълумотлардан кўринадики, ТИФ Миллий банки 2007-2009 йиллар мобайнида марказлашган кредитларни катта миқдорда жалб этмаган. Бунинг асосий сабаби — мамлакатимиз иқтисодиётига Ўзбекистон ҳукуматининг кафолати асосида жалб этилган халқаро инвестицион кредитларнинг 95 фоиздан ортиқ қисмини ТИФ Миллий банки орқали жалб этилганлигидир. Натижада мазкур кредитлар Миллий банк орқали берилган кредитлар учун ресурс манбаи вазифасини ўтаган ва бунинг оқибатида Миллий банкда марказлашган кредитларни катта миқдорда жалб этиш зарурияти юзага келмаган. Масалан, 2011 йилнинг 31 декабрь ҳолатига, ТИФ Миллий банки орқали берилган кредитларнинг 52,9 фоизи хорижий банклар ва халқаро молия-кредит ташкилотларининг кредитлари ҳисобидан берилган кредитларнинг ҳиссасига тўғри келди. Бу кўрсаткич 2007 йилнинг 31 декабрь ҳолатига, 82,4 фоизни ташкил қилган эди¹⁸.
Таҳлил қилинган давр мобайнида Асакабанкда ҳам марказлашган кредитлардан фаол тарзда фойдаланилмаганлигига гувоҳ бўлиш мумкин. Бунинг сабаби шундаки, ушбу банкда хорижий банклардан олинган кредитлар ва регулятив капиталнинг ресурслар ҳажмидаги сезиларли даражада юқоридир. Масалан, 2007 йилнинг 31 декабрь ҳолатига, хорижий банклардан олинган кредитларнинг брутто кредитлар ҳажмидаги салмоғи 19,1 фоизни ташкил қилган бўлса, регулятив капиталнинг брутто кредитлар ҳажмидаги салмоғи 80,7 фоизни ташкил қилди. 2011 йилнинг 31 декабрь ҳолатига, мазкур кўрсаткичлар мос равишда 37,4% ва 36,8 фоизни ташкил этди¹⁹.
Айни вақтда, 1-жадвал маълумотларидан кўринадики, 2007-2011 йиллар мобайнида марказлашган кредитларнинг нисбатан юқори салмоғи фақат 2 та банкда — Ўзсаноатқурилишбанки ва Ўзғаллабанкда сақланиб қолган. Бунинг сабаби шундаки, Саноатқурилишбанки Ҳукумат дастурлари асосида молиялаштирилаётган лойиҳаларни марказлашган ресурслар ва Ҳукуматнинг кафолати асосида молиялаштириш жараёнида иқтисодий агент вазифасини ўтайди. Давлат буюртмаси асосида ва давлат эҳтиёжлари учун етиштирилаётган ғаллани етиштириш мақсадига йўналтирилган марказлашган кредитларнинг асосий қисми Ғаллабанк орқали жойлаштирилган эди. Ҳозирги кунда давлат эҳтиёжлари учун етиштирилаётган пахта ва ғаллани етиштириш мақсадига берилаётган кредитларнинг асосий қисми Молия вазирлиги ҳўзуридаги Фонд томонидан молиялаштирилмоқда. Фонд маблағлари томонидан берилаётган имтиёзли кредитлар қишлоқ хўжалигига берилаётган кредитларнинг ўрнини эгаллади.
Шуниси ҳарактерлики, республикамиз тижорат банклари кредит қуйилмаларининг умумий ҳажмида Марказий банк томонидан берилган кредитлар жуда кичик салмоқни эгаллайди. 2011 йилнинг 1 январь ҳолатига, Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари кредит қуйилмаларининг умумий миқдори 4095,4 млрд. сўмни ташкил қилгани ҳолда, унинг атиги 2,0 фоизи Марказий банкнинг кредитлари ҳисобидан берилган кредитларнинг ҳиссасига тўғри келди²⁰.
Марказлашган кредитларнинг республикамиз тижорат банклари кредит ресурсларининг умумий ҳажмида жуда кичик салмоққа эга эканлиги, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг дисконт сиёсатининг мавжуд эмаслиги ва унинг ломбард операцияларининг ривожланмаганлиги Марказий банкнинг қайта молиялаш сиёсатини такомиллашмаганлигидан, унинг муомаладаги пул массасини тартибга солишдаги аҳамиятининг паст эканлигидан далолат беради.
Бизнинг фикримизча, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тижорат банкларини кредитлаш ҳажмини ошириш йўли билан банк кредитларининг фоиз ставкаларининг даражасига реал таъсир этиши ва шу асосда уларнинг кредитларига бўлган талабни рағбатлантириши ҳамда тижорат банкларининг жорий ликвидлилик даражасини сезиларли даражада ошириши лозим. Бу эса, пировард натижада, сўмнинг ўрта ва ўзоқ муддатли даврий оралиқларда барқарорлигини таъминлаш учун зарур бўлган иқтисодий муҳитни юзага келтиради.
Ушбу ўринда табиий бир савол туғилиши мумкин, яъни Марказий банкнинг қайта молиялаш сиёсати орқали тижорат банкларининг кредит эмиссиясини рағбатлантирилиши муомаладаги пул массасининг кескин ошишига ва шунинг асосида инфляцияни кучайишига олиб келмайдими, деган савол туғилиши мумкин. Чунки буюк М. Фридменнинг пул-кредит концепциясидаги муҳим қоидалардан бири - тижорат банкларининг кредит эмиссиясини кескин ошиши муомаладаги пул массасининг ошишига ва шунинг асосида инфляциянинг кучайишига олиб келади, деган қоида ҳисобланади. Аммо бизнинг фикримизча, М. Фридменнинг ушбу қоидаси Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг ҳозирги даврида ўз исботини топмайди. Бунинг сабаби шундаки, ҳозирги даврда, республикамизда миллий иқтисодиётнинг банк кредитлари билан таъминланиш даражаси нисбатан жуда паст. Фикримизнинг исботи тариқасида қуйидаги расм маълумотларига мурожаат қиламиз.

1-расм. Тижорат банклари кредитларининг ЯИМдаги салмоғи (2011 йилнинг 31 декабрь ҳолатига)²¹
Расмда келтирилган маълумотлардан кўринадики, МДҲ давлатлари орасида тижорат банклари кредитларининг ЯИМдаги салмоғи кўрсаткичи Ўзбекистон Республикасида нисбатан сезиларли даражада паст. Бу эса, миллий иқтисодиётнинг банк кредитларига бўлган эҳтиёжини қондириш борасида долзарб муаммоларнинг мавжудлигидан далолат беради.