Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

III – мавзу. Монетар сиёсатнинг воситалари ва уларнинг амал қилиш механизми


3.1. Монетар сиёсатнинг бевосита ва билвосита воситалари, афзалликлари, камчиликлари.

Бозор иқтисодиёти шароитида пул-кредит механизмини тартибга солиш пул-кредит сиёсати ёки оддий қилиб монетар сиёсатнинг иқтисодиётга таъсири марказий ўринлардан бирини эгаллаганлиги сабабли жаҳоннинг энг илғор иқтисодчи олимлар диққат эътиборини айнан шу муаммоларга қаратиб келмоқдалар.

Пул-кредит механизмини тартибга солишнинг назарий асоси капиталистик ишлаб чиқариш усулининг дастлабки йилларида яратила бошлади. Ишлаб чиқариш шароитининг тубдан ўзгариши, унинг йириклашиши саноат капиталининг ўсиши иқтисод фани олдига қатор вазифалар қўйди. Улар орасида энг аҳамиятлиларидан бири пул ва кредитнинг моҳияти, функцияси ва хўжаликларнинг барқарор ривожланишидаги уларнинг ўрни бўлди. Худди шу даврда пул назариялари тўғрисидаги илк фикрлар юзага келди. Бу назариялар: металлик ва номиналлик пул назариялари бўлиб, уларнинг ўша даврдаги муаммоларни ечишдаги ўрни беқиёс эди.
Металлик пул назарияси дастлаб капитализм ривожланган Англияда майдонга келди. Ушбу назариянинг асосчилари Т. Жен ва Д. Норслар бўлиб, метал пуллар муомаласининг барқарор бўлишига чақиради ва мамлакат бойлиги, мамлакатдаги олтин ва кумуш пуллар захирасига боғлиқ деб ҳисоблайди. Бу назариянинг камчилиги моддий ва рухий қадриятлар бойлик сифатида тан олинмаслигидир. Бу назария XIX асрнинг биринчи ярмида ривожланиб келаётган саноат буржуазиясини қониқтира олмади ва инқирозга юз тутди. Лекин XIX асрнинг II ярмига келиб немис иқтисодчиси К. Книп металлик назариясини ҳикоя қилиб чиқди. Бу ғоянинг тикланишига 1873 йилда Германияда киритилган олтин танга стандарти сабаб бўлди. К. Книп металлик назариясини янги шароитга мослаштириб, у пул сифатида фақат метални эмас, балки марказий банк банкноталарини ҳам ҳисоблаш мумкин. Агар улар метал билан таъминланган бўлса, ҳеч бир чекловларсиз алмаштирилса пул тизими мустаҳкам бўлади. Аммо бу мувозанат урушлар туфайли бўзилади. Олтиннинг эркин пулга алмашиши, четга чиқарилиши бекор қилинади.
Биринчи жаҳон урушидан кейин олтин қуйма стандарти жорий қилинди. Олтин танга стандартидан асосий фарқи муомаладаги банкноталар энди олтин қуймага (12-12,5 кг) алмаштирила бошлади. Бу асосан халқаро бозорларда қўлланиладиган бўлди. Кўпгина давлатларда банкноталарни олтинга алмаштириш амалиётда бекор қилинди. Олтин қуйма стандартига кирмаган давлатлар ўз валюта (пуллар)ни кирган давлатлар девизларига (валюталарига) алмаштириш кўзда тутилган эди. АҚШ доллари асосий девиз (валюта) ҳисобланиб қолди.
Номиналлик пул назарияси – олдинги назария сингари буржуазия илк ривожланиш даврига тўғри келади ва Англияда пайдо бўлди. Бу назария вакиллари Дж. Беркли ва Дж. Стюартлардир. Уларнинг асосий ғояси: муомалада емирилиб тўла қийматга эга бўлмаган тангалар ҳам номиналига қараб тенг муомалада бўлишини ёқлашидир. Пулдаги олтиннинг қиймати муомалада рол ўйнамайди, номиналида қанча кўрсатилган бўлса, шу асосий ролни ўйнайди деб ҳисоблайди.
Номинализмнинг кейинги ривожланиш босқичи XIX аср охири XX аср бошларидир.Бу даврда номиналистик ғоя вакилларидан бири Г. Кнапдир. Г. Кнап ва унинг издошлари олдинги номиналистлардан фарқ қилиб, тўла қийматга эга бўлмаган тангаларга эмас, балки қоғоз пулларга асосланган эдилар. Улар пул массасини ҳисоблаётганда давлат хазина билетларини ва алмашадиган тангаларни эътиборга олиб, кредит пулларини (вексель, чек, банкноталарни) изланишларидан четда қолдиришди.
Ҳар хил мулкчиликка асосланган бозор иқтисодиётининг ривожланишида пул ва кредит категориялари моҳияти ўзгаришсиз қолади ва пул-кредит механизмини тартибга солишни такомиллаштириш бўйича амалий таклифларга эҳтиёж сезилади.
Ҳозирги вақтда пул тўғрисида турли хил назариялар мавжуд бўлиб, улар ўз мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилувчи турли оқимларга бирлашиб кетган. Ана шу оқимлар монетаризм ва кейнсчилик оқимини, шубҳасиз назариялар ичида энг йирик ва энг етакчи ғоявий йўналиш сифатида ажратиб кўрсатиш мумкин.
Аммо ҳар иккала (мактаб) назарияларни ўрганишдан олдин уларнинг вужудга келишига асос бўлган – классик миқдорийлик назариясидир. Уларнинг асосчилари бўлиб: А.Смит, У. Петти, Д. Рекардо, Д. Фуллартон, А. Маршалл, И. Фишер, А. Пигу ва бошқалардир. Улар кейнсчилик ва монетаризмга қадар пулга бўлган талаб, муомала учун зарур пул массаси, алмашув тенгламаси каби масалаларни чуқур таҳлил қилиб, ўзининг қарашларини вужудга келтирган.
Дастлабки назариялардан бири пулга бўлган талаб назариясининг ХХ аср бошларидаги ҳолатини классик мактаб вакиллари – Ирвинг Фишер, Альфред Маршалл ва Артур Сесил Пигу мисолида кўриб чиқамиз. Бу мактаб вакилларининг қарашларига тўхталамиз, сўнгра пулга бўлган талабнинг кейнсча талқинини, ўзига хос томонларини ва Милтон Фридманнинг пулнинг замонавий миқдорийлик назариясини кўриб чиқамиз.