Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

КОНЦЕПТ МАДАНИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА 
Хуррамов Д. Д. (СамДЧТИ, магистрант) 
Лингвомаданиятшунослик тил ва маданият ўртасидаги мунособатни 
этник менталитетнинг тилда ифодаланиши ва амалга ошишини тадқиқ этади 
[1, 
8-9]. 
Лингвомаданиятшуносликнинг асоси конкрет маданий 
концептларнинг семантик белгиларининг узига хос хусусиятларини тизим 
солишга қаратилади. 
Тилдаги лексик бирликларнинг қиёсий тадқиқотлари лексик 
бирликларнинг қўлланишидаги бир хил маънолари ва “грамматик нутқ”(ҳар 
бир тилга хос қоидаларнинг маълум маъноларини функционал-семантик 
вербаллашуви)нинг 
яратилиши 
қонуниятларини 
тасвирлашга 
йўналтирилиши керак [2, 75-79]. 
Типологик нуқтаи назардан кўплаб концепт унверсалияларнинг 
индвидуаллашуви бир биридан фарқ қилади. Уларнинг семантик составида 
қуйидаги асосий фарқлар кузатилади: 1) “дискурслар аро метаморфозаларда” 
бир 
бутунлигини 
сақлаган 
ва 
концептнинг 
қариндошлик 
идентификациялашда муҳим ўрин тутадиган ҳамда тушунчавий, рационал-
дискурсивликни барча белгиларини қамраб оладиган: 2) семантик кўчма 
моделларда мавҳум борлиқни метафорик-образли, эмоционал-ҳиссиётни 

---

95 
ифодаловчи бирликлар киради; 3) маълум бир тилдаги концепт ва унинг 
вербаллашиш усулларини қамраб оладиган шакллар билан боғлиқ 
“тушунчавий”, “тил системасини ташкил этувчи” бирликлар ташкил қилади 
[1, 14). Келтирилган мазкур семантик прототиплар тиллар аро ёки маълум 
табиий тиллардаги лингвомаданий концептларни типологик қиёслашда 
муҳим воситалар бўлиб хизмат қилиши мумкин. 
Аслиятнинг ўзига хослиги асосан унинг таркибидаги лисоний 
воситаларнинг миллий хусусияти билан белгиланар экан, аслиятнинг бадиий-
ғоявий заминини аслиймонанд тиклаш асарнинг миллий бўёғини қайта 
яратиш билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам миллий хусусиятларни 
таққослаш 
масаласи 
кейинги 
пайтларда 
тилшуносларнинг 
ҳам, 
таржимашуносларнинг ҳам эътиборини ўзига борган сари кўпроқ тортиб 
келмоқда. Чунки маданий ва лингвомаданий бирликларнинг кўпчилиги 
миллий хусусиятни акс эттирадиган тил воситалари улушига тўғри келмоқда. 
Зеро, тилшуносликда амалиётида ҳанузгача йўл лингвомаданий ва миллий 
хусусиятни таққослаш билан боғлиқ масалалар кейинги даврнинг назарий 
жиҳатдан ҳам, амалий хусусдан ҳам кенг қармровли ишлар олиб юборилган. 
Илмий адабиётда халқлар турмуш тушунчаларини ифода этадиган 
лексик бирликларни қайси пайтларда когнитив тилшуносликнинг қайси 
воситасида талқин этиш лозимлиги хақида ягона фикр учрамайди. 
Лингвомаданий хусусиятнинг ижодий жараёнлиги халқлар ўрдасидаги ва шу 
билан бирга лингвистик баъзи масалаларда учрайдиган мумкин бўлган 
турли-туман тасодифий тугунларни ечишига кўмаклашади, унда амалий 
машғулотларни моҳирона енгиш малакаси ҳосил қилади. 
Бундай, таққослаш тушунчаларини англатадиган хос сўзларни 
таржимада адекват талқин этиш асл нусха миллий хусусиятини китобхонга 
тўла-тўкис етказиб беришдек мураккаб муаммонинг энг масъулиятли ва ўта 
мушкул масалаларидан ҳисобланади. 
Халқлар турмуш тушунчаларини англатадиган сўзлар шубҳасиз бадиий 
ёдгорликнинг миллий буёғини, унинг ўзига хослигини ташкил этади. 
Асарнинг миллий фазилатини белгилайдиган яна шундай омиллар ҳам учраб 
турадики, улар халқнинг миллий-маданий руҳияти билан боғлиқ бўлади.