Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

 
 
 
3. Меҳнат унумдорлигини аниқлаш усуллари ва унинг авзалликлари 
Меҳнат унумдорлгини ўлчаш муаммоси мазкур иқтисодий 
категориянинг моҳиятини аниқлашдан бирмунча мураккаброқ. Амалда 
меҳнат унумдорлигининг ўсиши ва маҳсулот ишлаб чиқаришни 
ўлчашнинг турли усулларидан фойдаланилади. У ёки бу усулнинг 
қўлланиши, биринчидан, меҳнат унумдорлигини ўлчаш даражасига, 
иккинчидан эса, ҳисоблашни амалга оширадиган иқтисодий хизмат олдида 
қандай вазифа турганлиги билан боғлиқдир.
Меҳнат унумдорлигини ўлчаш даражаси бўйича бир хилдаги 
маҳсулотни ишлаб чиқарадиган алоҳида иш ўринлари (бригада, 
участкалар)ни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу ўринда ишлаб чиқарилган 
маҳсулот ҳажмини ва ишлаб чиқариш нормаларини (дона, тонна, куб ёки 
квадрат метр ва ҳоказо) аниқлашнинг натурал (табиий) усулини қўллаш 
мақсадга мувофиқдир. Бу усул оддий, қулай ва ишончли бўлсада, у фақат 
бир хил маҳсулот ишлаб чиқариладиган иш жойларида қўлланилади, 
шунинг учун ҳам амалда ундан камроқ фойдаланилади. Корхонанинг 
биригада ва участкаларида бутунлай бир хил маҳсулот ишлаб чиқарилса, 
натурал усул қўлланилиши мумкин: 
Мисол: Агар цехнинг 10 ишчиси бир ҳафта мобайнида 800 та деталь 
ишлаб чиқарган бўлса, ҳар бир ишчининг ишлаб чиқарган детали 
қуйидагича бўлади: 
бир ҳафтада - 800 : 10 

80 (деталь); 
бир кунда –80 : 5 

16 (деталь). 
Натурал усулнинг бир кўриниши шартли-натурал усул бўлиб, бунда 
иш ҳажми бир хил маҳсулотнинг шартли бирлигида ҳисобга олинади. 
Масалан, турли ҳажмдаги вагонларга, турли ҳажмдаги консерва банкалари 
шартли банкаларга, турли пойабзаллар шартли жуфтга айлантирилади. 
Шартли 
ўлчовларга 
айлантириш, 
одатда, 
ўтказиш 
бирликлари 
коэффицентлари ёрдамида амалга оширилади.

---

137 
Шартли натурал усул қўлланиш учун қулайдир, чунки кўпгина 
хилма-хил товарларнинг, хизматларнинг айлантириш коэффицентлари 
ёрдамида ишлаб чиқаришни қиёсланадиган турга келтириш мумкин. 
Масалан, ун, нон ва макарон маҳсулотлари сотиш харажатларини нон-
булка маҳсулотларини шартли килограммга айлантириш орқали ифодалаш 
мумкин.
Меҳнат унумдорлигини ўлчашнинг кенг тарқалган яна бир усули