Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

2-маъруза 2 соат 
1. Меҳнат унумдорлигини аниқлаш усулларининг камчиликлари 
2. Меҳнат унумдорлигини ўзгаришининг омиллари ва шарт- 
шароитлари 
3. Меҳнат унумдорлигини оширишнинг заҳиралари: моҳияти ва 
синфлашуви 
1. Меҳнат унумдорлигини аниқлаш усулларининг 
камчиликлари 
Меҳнат унумдорлигини ўлчаш усулларининг ҳар учаласи ҳам ўз 
афзалликлари билан бир қаторда турли камчиликларга ҳам эга. Уларни 9.1-
жадвалда кўриш мумкин: 
9.1-жадвал 
Меҳнат унумдорлигини ўлчаш усуллари 
Натура
л усул 
Бир хилдаги, турдош маҳсулотлари ишлаб чиқишда ишлаб 
чиқариш жараёнининг унумдорлигини ифодалашда қўлланилади 
Афзаллиги – қулай, тушунарли, маҳсулот ишлаб чиқариш 
жараёнининг хусусиятларини акс эттиради. 
Камчилиги – кенг миқёсда қўллаш мумкин эмас, чунки 
иқтисодиётнинг кўплаб тармоқлари, аксарият корхоналар фақат 
бир хил маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашмаган. 
қиймат 
усул 
Турдош бўлмаган маҳсулотларни ишлаб чиқариш самарадорлигини 
ифодалаш кўрсаткичларидан бири бўлиб, қиймат (пул) бирлигида 
ўлчанади. 
Афзаллиги – меҳнат унумдорлигини тармоқлар бўйича, турли 
маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи кохоналарда ўлчаш имконини 

---

139 
Ишлаб чиқариш ҳажмлари ва меҳнат унумдорлигини ўлчашнинг 
қиймат усули бирмунча мураккаб ишлаб чиқариш ҳажмларини 
ҳисоблашда энг мақбул усулни муайян шарт-шароитлардан келиб чиқиб 
танлаш мумкин. Ишлаб чиқариш ҳажмларини ўлчашнинг энг кўп 
қўлланадиган 
усули 
ялпи, 
товар 
ва 
сотилган 
маҳсулотлар 
кўрсаткичларидир. Бу хил улгуржи нархларда «завод усули» бўйича 
ҳисобланган ялпи маҳсулот товар маҳсулотдан тугалланмаган ишлаб 
чиқариш қолдиқларини ўлчаш билан, сотилган маҳсулот товар 
маҳсулотдан сотиш учун мўлжалланган, лекин сотилмаган товар 
қолдиқлари суммаси билан фарқ қилади. Шундай қилиб, маҳсулот ишлаб 
чиқариш нормаси ялпи маҳсулот бўйича аниқланганда энг аниқ натижалар 
келиб чиққандай туюлади. Бироқ, бозор иқтисодиёти шароитида 
унумдорликни сотилган маҳсулот ҳажми бўйича ҳисоблаш анча 
муҳимроқдир, чунки тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ва 
сотилмаган маҳсулот қолдиқларининг тўпланиб қолиши ижобий 
иқтисодий аҳамиятга эга эмас. Ялпи товар ва сотилган маҳсулот ишлаб 
чиқариш ҳажмлари ва нормаларини ўлчашнинг камчилиги шундан 
иборатки, улгуржи нархлар барча моддий харажатларнинг қийматини ўз 
ичига 
олади. 
Ватанимиз 
тажрибасида 
ишлаб 
чиқарилаётган 
маҳсулотларнинг ҳажм кўрсаткичлари фақат жонли меҳнат билан боғлиқ 
бўлганлиги сабабли фойдалинаётган материаллар сиғимининг ва қиймат 
кўрсаткичларининг ўзгаришига дучор бўлмоқда. Моддий харажатларнинг 
ҳар қандай кўпайиши (хоҳ у анча қимматбаҳо маталл бўлсин ёки бошқа 
корхоналар билан кооперация бўйича маҳсулот етказиб бериш ва сотиш 
бўлсин) барибир меҳнат унумдорлигининг ортиб бориш ҳақида тасаввур 
беради. Материал сиғимининг камайиши эса, мазкур кўрсаткичнинг 
пасайиши ҳақида тасаввур уйғотади. 
Меҳнат унумдорлигини ўлчашда материал сиғимининг ўзгариши 
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг ҳажм кўрсаткичига ва маҳсулот ишлаб 
беради.