Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

 
%
100


у
м
д
С
С
М
 
Бу ерда: М
д
- меҳнатнинг механизациялаш даражаси, %; 
С
м
- механизациялашган меҳнат ходимлари сони; 
С
у
- ходимларнинг умумий ўртача рўйхатдаги сони . 
Механизациялашган меҳнат ходимлари жумласига ўз ишини 
машиналар ва механизмлар ёрдамида бажарадиган кишилар киритилади. 
Меҳнатни 
механизациялаш 
(автоматлаштириш) 
даражасининг 
ортиши 
моддийлашган меҳнат улушининг ошганлиги ва жонли меҳнат сарфлашни 
кўпайтирмасдан туриб, меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларидан далолат 
беради. 

---

135 
Меҳнат унумдорлигининг асоси бўлган меҳнатнинг унумдорлик
кучи меҳнат унумдорлигининг айнан ўзи эмас: ҳақиқий меҳнат 
унумдорлиги яна иккита муҳим омилга – жонли меҳнатнинг энг муҳим 
кўрсаткичи бўлган меҳнат интенсивлигига (жадаллигига) ва иш вақтининг 
номинал фондидан фойдаланишга ҳам боғлиқ. 
Меҳнат жадаллиги (интенсивлиги) – бу, жонли меҳнатнинг 
жиддийлиги ёки мураккаблиги даражаси бўлиб, иш вақти бирлиги ичида 
инсон асаб ва мускул қувватининг сарфланиши билан ўлчанади. Бунда 
инсон организмига салбий таъсир кўрсатмайдиган жадаллик ижтимоий 
нормал жадаллик ҳисобланади, сарфланган қувват овқатланиш, дам олиш 
ва ҳиссий енгилланиш ҳисобига тўлиқ тикланади.
Ҳисобга кўра, меҳнатнинг нормал жадаллиги даражаси текис юзада 
соатига 4,8 км тезлик билан кетаётган кишининг куч-қувват сарфлашига 
тенгдир. Нисбатан нормал муайян меҳнат жадаллигини ошириш меҳнатга 
ҳақ тўлашда тегишли даражада ҳисобга олишни талаб қилади. 
Меҳнат унумдорлиги меҳнат жадаллиги билан бир қаторда иш вақти 
фондидан фойдаланиш даражаси билан ҳам боғлиқдир. 
Иш вақтидан фойдаланиш ишланган вақтнинг, шу жумладан, ички 
смена дам олишига ажратилган, тартибга солинган танаффус вақтининг 
мазкур ишлар тури учун белгиланган номинал вақт фондига (иш кунининг 
иш ҳафтаси, ойи ва йилнинг соат ҳисобидаги миқдорига) нисбати сифатида 
аниқланади. Бу кўрсаткичларнинг индекс алоқаси қуйидаги формула билан 
ифодаланади: