Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи тизими шу 
билан ажралиб турадики, меъёрларни ошириб бажаришнинг айрим муайян 
даражасидан бошлаб ишбай ҳақ нархининг камайиши содир бўлади. 
Мазкур тизим ўзига хос тарзда ишбай-ортиб борувчи тизимнинг қарама-
қарши томони ҳисобланади. Унинг моҳияти шундан иборатки, 
меъёрларнинг ошириб бажарилиши қанчалик юқори бўлса, меъёрдан 
ташқари ишлаб чиқарилган ҳар бир маҳсулот бирлигининг нархи 
шунчалик камроқ бўлади. Ишбай-камайиб борувчи ҳақ тўлаш тизими 
меъёрларни бажаришнинг бошланғич дажарасини белгилашни назарда 
тутади, ана шу даражадан бошлаб нархнинг пасайиши бошланади. Шу 
билан бирга бошланғич базани белгилашга қўйиладиган талаблар ҳам 
ишбай-ортиб борувчи тизимдаги кабидир.
Ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи тизими бўйича иш ҳақининг 
умумий миқдори қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади: 
)
...
(
2
2
1
1
l
l
кам
K
n
K
n
К
n
R
И




Бу ерда: И 
кам 
– меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи 
тизими бўйича ишбай иш ҳақи (сўм, тийин); R – белгиланган бошланғич 
база доирасида маҳсулотнинг ҳар бир бирлиги учун нарх (сўм, тийин); К – 
камайиб бориш шкаласининг ҳар бир поғонаси бўйича нархнинг камайиш 
коэффициенти 
(марта); 
1,2,…L 
– 
шкаладаги 
камайиб 
бориш 
коэффициетлари сони; n – ходимлар томонидан ишлаб чиқарилган 
маҳсулот миқдори. 
Таянч иборалар 
Иш ҳақи; ёлланма ходим; даромадлар; иш берувчи; иш ҳақининг
моҳияти; меҳнат бозори; меҳнат бирлигининг бозор баҳоси; иш ҳақининг 
турлари: реал; номинал; ўртача иш ҳақи; иш ҳақининг элементлари; иш 
ҳақининг функциялари: такрор; рағбатлантириш; ўлчов-тақсимлаш; 

---

127 
жойлаштириш; аҳолининг тўлов қобилиятини шакллантириш; иш ҳақини 
ташкил этиш тамойиллари; ишлаб чиқариш; меҳнат самарадорлиги; 
меҳнат унумдорлиги; ўртача иш ҳақи; давлат томонидан тартибга солиш; 
меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари; тариф тизимининг моҳияти; элементлари; 
меҳнатни нормалаш; тариф сеткаси; тариф ставкаси; тариф малака 
маълумотномалари; тариф коэффицентлари; ягона тариф ставкаси; иш 
ҳақи турларини тавсифлаш; ишбай иш ҳақи; вақтбай иш ҳақи; асосий;
қўшимча иш ҳақлари; меҳнатга ҳақ тўлашнинг оддий тизими; жамоа 
(бригада) ишбай тизими; рағбатлантирувчи тизим; ойлик тариф ставкаси;
аккорд усули; бевосита ишбай тизими; ишбай ортиб борувчи тизим; 
ишбай-камайиб бориш тизими.