Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Евгений Дмитриевич Поливанов 
Е.Д.Поливанов (1890

1937) истеъдодли назариётчи тилшунос, япон, 
хитой ва туркий тиллар бўйича чуқур билим соҳиби, катта мутахассис, рус, 
шўро, Ғарбий Европа, узоқ Шарқ ва араб тилшуносликларини ҳам мукаммал 
эгаллаган, ўнлаб тилларни билган буюк олимдир. 
У 1908 йилда Рига гимназиясини тамомлаб, Петербург университетининг 
тарих-филология факультетидаги славян-рус бўлимига ва бир йилдан сўнг 
ҳарбийлар, дипломатлар учун мўлжалланган Шарқ практик академиясининг 
япон тили бўлимига кириб ўқийди. Университетда Иван Бодуэн де Куртенэ, 
Л.В. Щербалардан таълим олади. 
Е.Д.Поливанов 1912 йилда университетни тугатиб, бир вақтнинг ўзида 
қиёсий тилшунослик кафедрасида ҳамда шарқ тиллари факультетининг тибет 
тили кафедрасида қолдирилади ва илмий-тадқиқот ишларига фаол киришади. 
Унга 1919 йилда профессор унвони берилади. 
Олимнинг асосий ғоялари қуйидаги асарларда ўз ифодасини топган: 1. 
«Тилшуносликка кириш ва умумий фонетикадан лекция конспекти» (1916, 
қайта нашри 1923). 2. «Шарқшунослик олий ўқув юртлари учун тилшуносликка 
кириш» (1928). 3. «За-монанинг адабий тиллари ҳақида» (1927). 4. «Бизнинг 
линг-вистик қарашларимиз тарихидаги сўнгги ўн йиллик (1917-1927) нинг 
ўзига хос хусусиятлари» (1928). 5. «Ҳозирги тилшунослик-нинг ҳозирги 
муаммолари доираси» (1929). 6. «Ўзбек тилига қиёсланган рус тили 
грамматикаси» (1933). 7. «Ўзбек тилини ўр-ганишга кириш» (1925). 8. «Ўзбек 

---

114 
тилининг сингармонизм-лашмаган (эронлашмаган) шевалари намуналари» 
(1928). 11. «Ўзбек диалектологияси ва ўзбек адабий тили» (1933). 12. «Ўзбек 
тили грамматикасидан материаллар» (1935) ва бошқалар. 
Е.Д.Поливанов тилнинг ижтимоий ҳодиса эканлигини, жамиятга алоқа 
воситаси сифатида хизмат қилишини алоҳида таъкидлайди. У қиёсий – тари-
хий тилшунослик тарафдори бўлиб, тадқиқотларида қиёсий – тарихий ме-
тоддан унумли фойдаланади, тасвирий тадқиқот билан тарихий тадқиқотни 
бирга қўшиб олиб боради.
Е.Д.Поливановнинг, айниқса, фонология соҳасидаги хизматлари каттадир. 
У турли тиллар фонологик системаларининг тарихини ўрганиш билан кўп 
шуғулланди. Фонологик тадқиқотлар билан боғлиқ методларни япон, хитой, 
корейс, ўзбек, қорақалпоқ, тожик, грузин, абхаз, дунган ва бошқа тилларнинг 
товуш системаларини тасвирлаш учун қўллади.
Е.Д.Поливанов 1915

1916 йилларда фонеманинг факуль-татив (тенгдош 
ёки ўринбосар) ва комбинатор (маълум ўринларда келиши туфайли ҳосил 
бўладиган) вариантлари ўртасидаги ўзаро муносабатни, алоқани аниқлади, 
яъни бир фонеманинг икки фонемага парчаланиш (дивергенция) ва икки фо-
неманинг ўзаро бир-бирига ўхшаб келиш ёки бир фонема бўлиб келиш (кон-
вергенция) назариясини яратди. Фонетик ўзгариш қонунларидан бири сифа-
тида у жарангли портловчи ундошларнинг сирғалувчи товушга айланишига 
интилиши кучли эканини қайд этди. 
Е.Д.Поливанов морфологияга оид ишларида морфемани икки турга – лек-
сик (ўзак) ва формал (грамматик) турларга ажратди. Шунингдек, у фразеоло-
гиянинг лексикология ва грамматика билан алоқадор бўлган, аммо алоҳида 
соҳа бўлиши кераклигини таъкидлади. 
Е.Д.Поливанов ёзув назарияси ва тарихини ҳам ўрганиб, Ўрхун – Энасой 
ёзма ёдгорликларини тадқиқ қилди. У немис, фин, эстон, мўғўл, ёқут, хитой 
ва ўзбек тилларида шеър тузилиш қонуниятларини таҳлил қилди. Масалан, 
ўзбек тилидаги шеърнинг ўзига хос томонларидан бири унинг қадимги икки 
қутбли урғу билан боғланганлигида эканлигини кўрсатди. У тиллар ораси-
даги қариндошликни белгилашда фонетик ва морфологик қурилишлардаги 
ўхшашликка асосланиб, қиёсий – тарихий усулдан унумли фойдаланди. 
Е.Д.Поливанов жамоанинг шева хусусиятларини тасвирлашда математик 
статистика методидан фойдаланишни таклиф қилди.