Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Лев Владимирович Щерба 
Атоқли рус тилшунос олими Л.В.Щерба (1880

1944) шўро даври 
тилшунослигининг энг буюк намояндаларидан бири, Иван Бодуэн де Куртенэ 
таълимотининг давомчиси, кенг қамровли улкан тадқиқотчидир. 
Л.В.Щерба Петербург университетининг тарих– филология факультетини 
тамомлайди ва шу университетнинг қиёсий грамматика ва санскрит кафед-
расида қолдирилади. 
У 1906 йилдан – 1909 йилгача чет элларда: Германияда, Шимолий Ита-
лияда, Францияда, Прагада бўлади, чех тилини ўрганади, илмий-тадқиқот 
ишларини олиб боради (Италияда), экспериментал фонетика лабораторияси-
нинг ишлари билан яқиндан танишади (Францияда).
Олим 1912 йилда «Сифат ва миқдор жиҳатдан рус тилининг унлилари» 
мавзусида магистрлик диссертациясини, 1915 йилда эса «Шарқий лужик 
шеваси» мавзусида докторлик диссер-тациясини ҳимоя қилади. 1916 йилда 
Петербург универси-тетининг профессори бўлади. 1924 йилда Россия фанлар 
акаде-миясининг мухбир аъзоси, 1943 йилда эса ҳақиқий аъзолигига 
сайланади. 
Академик Л.В.Щербанинг илмий қизиқишлари кенг бўлиб, у 
тилшуносликнинг қатор масалалари бўйича фаол иш олиб боради. Булар 
қуйидагилар: 1. Тилшуносликнинг умумий масалалари. 2. Фонетика ва орфо-
эпия. 3. Грамматика. 4. Ёзув, орфография, транслитерация ва транскрипция. 
5. Чет тилларни ўқитиш методикаси. 6. Лексикография. 7. Француз тили. 8. 
Пушкин поэзиясининг тили. 

---

110 
Л.В.Щербанинг тилшунослик соҳасидаги асосий ишлари қуйидагилар: 1. 
«Сифат ва миқдор жиҳатдан рус тили унлилари» (1912). 2. «Рус тилидаги сўз 
туркумлари ҳақида» (1928). 3. «Тил ҳодисаларининг уч аспекти ва тилшу-
носликдаги тажрибалар ҳақида» (1931). 4.«Француз тили фонетикаси» (1937). 
5. «Ҳозирги рус адабий тили» (1939). 6. «Лексикография умумий назарияси-
нинг тажрибаси» (1940). 7. «Адабий тил ва унинг тараққиёт йўли» (1942). 8. 
«Тилшуносликнинг навбатдаги масалалари» (1945). 9. «Ўрта мактабда чет 
тилларни ўқитиш. Методиканинг умумий масалалари» (1947). 10. «Тил си-
стемаси ва нутқ фаолияти» (1974) ва бошқалар. 
Л.В.Щерба экспериментал фонетика соҳасида энг таниқли тадқиқотчи 
бўлиб, ўзининг фонема ҳақидаги назариясини яратди. Унинг фонема ҳақидаги 
назариясига кўра фонема сўз ва унинг формаларини дифференциация қилиш 
қобилиятига эга бўлган товуш типи (шакли, кўриниши, хили)дир. Ушбу товуш 
хили, шакли, яъни фонема умумийлик бўлиб, нутқда хусусийлик сифатида 
намоён бўлади. Шунингдек, у фонологиянинг фонетика билан зич алоқасини 
алоҳида таъкидлади.
Муаллиф тадқиқотларида фонетика ва морфологияда, синтаксис ва стили-
стикада тажрибанинг муҳимлигини, катта аҳамиятга эгалигини қайд этди.
Л.В.Щерба грамматика ва лексиканинг ўзаро муносабати ҳақида фикр 
юритар экан, грамматика сўз, сўз формаси, сўзлар гуруҳи ва бошқа тил бир-
ликларини ҳосил қилиш қоидаларидир, - дейди. Грамматика, Л.В.Щербанинг 
фикрича, «воситалар репертуари бўлиб, улар ёрдами билан муайян қоидалар-
га кўра тафаккурнинг мустақил предметлари ўртасидаги муносабатлар ифо-
даланади ва янги сўзлар ҳосил бўлади». У грамматикага фонетика, сўз яса-
лиши, форма ясалиши, синтаксис ҳамда сўз туркумлари ҳақидаги таълимотни 
киритади. 
Л.В.Щерба лексикани эса фақат тилнинг қурилиш материали, «ашёси» 
сифатида олиб қарамайди. Шунингдек, у, мутлақо ҳақли равишда, бизнинг 
нутқимиз, нутқ фаолияти грамматика ва лексика қоидаларига кўра сўзлардан 
ҳосил бўлишини тўғри таъкидлайди. 
Грамматика у ёки бу сўзнинг, сўз формасининг, сўз бирикмасининг 
қандай ҳосил бўлганини тушунтириб қолмасдан, балки шу билан бирга янги 
сўз ва сўз формаларини қандай ҳосил қилишни ҳам ўргатиши керак, - дейди. 
Олим асосий синтактик бирлик сифатида синтагма ҳақидаги назарияни 
ҳам яратди. Синтагмани нутқ жараёнида маъновий бир бутунликни ифода-

---

111 
ловчи фонетик бирлик сифатида қайд этиб, унинг сўздан, сўз бирикмасидан 
ва ҳатто сўз бирикмаларининг гуруҳидан ташкил топишини таъкидлайди. 
Л.В.Щерба тилга система сифатида ёндашади. У тил, тил ҳодисаларининг 
уч аспектга (жиҳатга) эгалигини айтиб, бунга: нутқ фаолияти, тил материали 
ва тил системасини киритади: 
1. Нутқ фаолияти (сўзлаш ва тушуниш жараёни). Нутқ фаолияти психофизик 
жараёндир. Бунда тил белгиларининг маъно ифода этиши фаол бўлиб, бу ижти-
моий – жамият маҳсули ҳисобланади. 
2. Тил материали. Бу бирор ижтимоий гуруҳ ёки жамият аъзолари томо-
нидан муайян давр билан боғлиқ барча айтиладиган, ёзиладиган ва тушу-
ниладиган лисоний ҳодисаларнинг, бирликларнинг, масалан, матнларнинг 
йиғиндисидир.
3. Тил системаси. Тил системаси тил материали билан бевосита боғланиб, 
тил материалидан – луғатлар ва грамматикадан келтириб чиқарилади. Демак, 
тил материали кенг маънода бу луғатлар ва грамматикалардир. 
Тил системаси, Л.В.Щерба қайд этганидек, тил материалида объектив 
мавжуд бўлган, объектив «жойлашган», тил материали асосида, таъсирида 
юзага келувчи ва «индивидуал нутқий системаларда» намоён бўлувчи 
ҳодисадир. 
Тилшуносликнинг тил системасини ўрганишдаги асосий вази-фаси нутқ 
фактларини, ҳодисаларини умумлаштириш ва улардан тил системасини 
келтириб чиқариш, яъни объектив воқеликка мос, мувофиқ бўлган луғат ва 
грамматикаларни яратишдир. Бу луғат ва грамматикаларнинг ўзаро муносабати, 
алоқаси, таъсири доимо тилшуносларнинг диққат марказида туриши лозим.