Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги

I  bob Muammoni о‘rganish holati. 

1.1.Tafakkur turlari va operatsiyalari 

Tafakkur  atrof-mushitdagi  voqelikni  nutq  yordami  bilan  bavosita, 

umumlashagn sholda aks ettirivchi psixik jarayon, ijtimoiy sababiy boqlanishlarni 

anglashga,  yangilik  ochishga  va  bashorat  qilishga  yo‟naltirilgan  aqliy  faoliyatdir. 

Ta'rifda tafakkurning eng mushim xususiyatlari va funksiyasi sanab o‟tilgan, ya'ni 

so‟z  (fikr)  bilan,  umumlashtirib,  bavosita,  ijtimoiy  sababiylik,  yangilik  ochish, 

bashorat qilish, jarayon, faoliyat va boshqalar. Bizningcha, berilgan ta'rifdan kelib 

chiqqan sholda tafakkur predmetini aniqlashga sharakat qilinsa, maqsadga muvofiq 

ish qilingan bo‟lar edi. Tafakkur predmetini belgilash mashaqqati uning murakab 

bilish  jarayoni  ekanligini  yana  bir  qirra  tasdiqlab  turibdi.  quyidagi  tafakkur 

strukturasini ilova qilamiz.  

 Tafakkur operasiyasi 

1. 

Analiz 

va 

sintez 

operasiyalari 

Analiz-shunday 

bir 

tafakkur 

operasiyasidirki,  uning  yordami  bilan  biz  narsa  vashodisalarni  fikran  yoki  amaliy 

va  xususiyatlarini  tashlil  qilamiz.  Allomalarning  aytishicha,  maymunning 

yonqoqni  chaqishining  o‟ziyoq  boshlanqich  oddiy  analizdir.  O‟quvchi  vatalaba 

yoshlar  turmushda  va  dars  jarayonida  analiz  yordami  bilan  ko‟pgina  ishlarni 

amalga oshiradilar, topshiriqlar misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va 

jamiyatdagi  bilim  va  tajribalarni  inson  tomonidan  o‟zlashtirib  olish  analizdan 

boshlanar ekan.  

Sintez-shunday  bir  tafakkur  opnrasiyasidirki,  biz  narsa  va  shodisalarning 

analizda  bo‟lingan,  ajratilgan  ayrim  qismlarni,  bo‟laklarini  sintez  yordami  bilan 

---

7 

 

fikran  yoki  amaliy  ravishda  birlashtirib,  butun  sholiga  keltiramiz.  Sintez 

elementlarning,  narsa  va  shodisalarning  qismlari  va  bo‟laklarini  bir  butun  qilib 

qo‟shishdan  iborat  aqliy  faoliyat  ekanligi  ta'rifdan  sham  ko‟rinib  turibdi.  Analiz 

amaliy bo‟lgani kabi sintez sham amaliy harakter kasb etadi.  

Analiz va sintez o‟zaro bevosita mustashkam boqlangan yagona jarayonning 

ikki tomonidir. Agar narsa va shodisalar analiz qilinmagan bo‟lsa, uni sintez qilib 

bo‟lmaydi,  shar  qanday  analiz  predmetlarni,  narsalarni  bir  butun  sholda  bilish 

asosida amalga oshirilishi lozim.  

2. Taqqoslash  Insonning  ijtimoiy  faoliyatida, bilimlarning  o‟zlashtirilishida, 

voqelikni  to‟laroq  aks  ettirishida  bir-biriga  o‟xshash  jishatlar  tafovutini, 

shuningdek, bir-biridan farq qiladigan tomonlar o‟rtasidagi o‟xshashlikni topishdan 

iborat fikr yuritish operasiyasi katta ashamiyatga ega.  

Taqqoslash-shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan 

ob'ektiv  dunyodagi  narsa  va  shodisalarning  bir-biriga  o‟xshashligi  va  bir-biridan 

farqi aniqlanadi.  

Taqqoslash  operasiyasi  ikki  xil  yo‟l  bilan  amalga  oshishi  mumkin:  amaliy 

(konkret  narsalarni  bevosita  solishtirish)  va  nazariy  (tasavvur  qilinayotgan 

obrazlarni  va  narsalarni  ongda  fikran  taqqoslash).  Agar  inson  ikki  boylam  yukni 

qo‟l  bilan  ko‟tarib,  bir  necha  xil  taom  mazasini  qiyoslasa,  ikki  paykal  paxtazor 

shosildorligini  taqqoslasa-  bu  amaliy  taqqoslash  bo‟ladi.  Shuningdek,  o‟quvchilar 

ikki  qalam  yoki  sterjenni,  chizqichni  yoqochga  yoki  qoqozga  solishtirsalar,  u 

analogik  sholatdagi  misol  bo‟la  oladi.  Bundan  tashqari,  metr  bilan  masofani 

(gazlamani), tarozi bilan oqirlikni termometr bilan sharoratni, teleskop bilan osmon 

jismlarini o‟lchash paytida sham taqqoslash jarayoni vujudga keladi.  

Ular o‟rtasidagi o‟xshash va farqli alomat shamda belgilar nazariy taqqoslash 

asosida ajratiladi. Demak, inson olayotgan keng qo‟llamdagi informasiyalar farqini 

fikran taqqoslash yordamida anglab yetadi. Jumladan, o‟quvchilar dilda oylayotgan 

narsalarni fikran solishtirib ko‟radilar.  

3.  Abstraksiya  Narsa  va  hodisalarning,  qonun  va  qonuniyatlarning  ayrim 

belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr 

---

8 

 

ob'ektiga  aylantirishdan  iborat  fikr  yuritish  operasiyasi  inson  bilish  faoliyatida 

mushim  ashamiyatga  ega.  Masalan,  bilish  jarayonida  tabiat,  jamiyat  va  ayrim 

insonlarga  xos  bo‟lgan  "go‟zallik"  belgisini  ayirilib  olib,  ularning  gazalligi 

to‟qrisida  emas,  balki  umuman  go‟zallik,  ya'ni  estetik  kategoriya  mazmunidagi 

tushuncha yuzasidan muloshaza bildiriladi.  

Abstraksiya  operasiyasi  bilan  insonni  qurollantirish-  intellektual  jishatdan 

intensiv  rivojlanishga  olib  keladi,  shuningdek,  mustaqil  bilim  olish  faoliyatini 

takomillashtiradi.  

4.  Umumlashtirish.  Psixologiyada  umumlashtirish  muammosi  boyicha 

yagona  yo‟nalishdagi  nazariya  yo‟q  Shuning  uchun  psixologlar  bu  jarayonni 

turlicha  talqin  qiladilar,  gosho  uni  gruppalarga  bo‟lib  o‟rganadilar.  Shuningdek, 

maktab  ta'limini  qaysi  umumlashtirish  usuli  asosida  amalga  oshirish  to‟qrisida 

olimlar  turlicha  fikrdadirlar.  Ba'zi  psixologlar  ta'limda  nazariy  jishatdan 

umumlashtirish usulini qo‟llab chiqsalar (S. L. Rubinshteyn,  

V.  V.  Davidov  va  boshqalar),  ayrimlari  sham  nazariy,  sham  amaliy  usulni 

qo‟llashni  tavsiya  etmoqdalar  (N.  A.  Menchinskaya,  D.  N.  Bogoyavlenskiy). 

Ammo  o‟quv  faoliyatining  turli-tumanligi,  bizningcha,  dars  jarayonida  shar  xil 

umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqozo qiladi.  

Psixologiyada 

umumlashtirishning 

keng  qo‟llaniladigan  ikki  turi: 

tushunchali  umumlashtirish  va  shissiy-konkret  umumlashtirish  yuzasidan  ko‟proq 

fikr  yuritiladi.  Tushunarli  umumlashtirishda  predmetlar  ob'ektiv  mushim  belgi 

asosida  umumlashtiradi.  Shissiy-konkret  umumlashtirishda  esa  predmetlar 

topshiriq talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Psixologlari noto‟qri 

umulashtirishning (N. A. Menchinskaya, Ye. N. Kabanova-Meller) hissiy-konkret 

umumlashtirishdan 

tafovuti 

borligini 

shamisha 

ta'kidlab 

kelmoqdalar. 

Umumlashtirish jarayoni so‟z ta'sirida vujudga kelgan ikkinchi signallar tizimsiga 

asoslanadi.  Akad.  I.  P.  Pavlov  fikricha,  nutq  signallari  tufayli  nerv  faoliyatining 

yangi  prisipi-abstraksiyalash  va  bu  bilan  birga,  oldingi  tizimning  beshisob 

signallarini  umumlashtirish  vujudga  keladiki,  bunda  sham  o‟z  navbatida  ana  shu 

umumlashtirilgan yangi signallar taqin analiz va sintez qilinaveradi.  

---

9 

 

5.  Konkretlashtirish.  Umumiy,  mavshum  belgi  va  xususiyatlarni  yakka, 

yolqiz  ob'ektlarga  tatbiq  qilsh  bilan  ifodalanadigan  fikr  yuritish  operasiyasi 

insonning  barcha  faoliyatlarida  aktiv  ishtirok  etadi.  Voqelik  qanchalik  konkret 

(yaqqol) shaklda ifodalansa, inson uni shunchalik oson anglab yetadi.  

6. Klassifikasiyalash. Insonning bilish faoliyatida mushim rol oynovchi fikr 

yuritish  operasiyalaridan  biri  klassifikasiyalash  shisoblanadi.  Bir  turkum  ichidagi 

narsalarning  bir-biriga  o‟xshashligiga  va  boshqa  turkumdagi  narsalardan  farq 

qilishiga  qarab,  narsalarni  turkumlarga  ajratish  tizimsi  klassifikasiya  deb  ataladi. 

Fan olamida buyuk shissa bo‟lib qo‟shilgan D. I. Mendeleevning "Elementlarning 

davriy  tizimsi"  jadvali  klassifikasiya  uchun  yorqin  misoldir.  Bunda  olim 

elementlarni  atom  oqirligi  ortib  borishiga,  kimyoviy  sifatlarining  bir  tipligiga  va 

boshqa belgi va alomatlariga qarab tartib bilan joylashtirib chiqqan.  

7. Sistemalashtirish. Fikr ob'ektiv shisoblangan narsa va shodisalarni zamon 

(vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jishatdan ma'lum tartibda joylashtirishdan iborat 

fikr  yuritish  operasiyasi  bilimlarni  o‟zlashtirishda,  ko‟nikma  va  malakalarni 

tartibga  solishda  mushim  rol  oynaydi.  Odatda,  sistemalashtirish  operasiyasi 

yordamida  narsa  va  shodisalar,  faktlar,  fikrlar  va  ob'ektlar  makondagi,  vaqtdagi 

egallagan o‟rniga qarab yoki mantiqiy joylashtiriladi.