Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель 
129 
O’quvchilarga tabiatni qo’riqlashga oid ta’lim-tarbiya berishning asosiy 
formasi---bu dars, chunki darsda barcha o’quvchilar qatnashadi. 
Pedagok va psixolog olimlarning ta’kidlashlaricha 12—13 yoshli 
bolalarning 
ko’pchiligida 
tabiatni 
o’rganishga 
qiziqishlari 
ancha 
kuchli.O’quvchilardagi bu qiziqishlarini hisobga olib, ularni 4-sinfdan boshlab 
tabiatni muhofaza qilishga oid fizik tushunchalar bilan tanishtirib boriladi. 
6-sinfda fizika o’qitishda o’quvchilarga berish mumkin bo’lgan bunday 
materiallar dasturidan namunalar keltiramiz. 
Fizika dasturiga oid materiallar 
Tabiatni muhofaza qilishga oid 
materiallar 
Fizika va texnika
Gazlarda,suyuqliklarda va qattiq 
jismlarda diffuziya hodisasi 
Moddaning uch holati 
Temperatura.Issiqlik 
o’tkazuvchanlik.Konveksiya 
Atmosfera bosimi 
Arximed qonuni va uni qo’llanilishi 
Texnikaning tabiatga salbiy ta’siri 
Diffuziya 
yo’li bilan zaxarli 
moddalarning atmosferada va suvda 
tarqalishi va uni oldini olish. 
Suvning 
agregat 
holati 
o’zgarishining tirik organizmga salbiy 
ta’siri 
Havo 
temperaturasi 
ortishini 
tabiatga salbiy ta’siri.Tabiatda issiqlik 
harakatini yuz berishi. 
Atmosfera 
haqida 
tushuncha.Atmosferani iloslanishi.Havo 
bosimi pasayishini odam organizmiga 
salbiy ta’siri 
Suvning neft bilan ifloslanishi va 
uni oldini olish.Suv arzon transport yo’li 

---

Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель 
130 
Quyida ana shu ko’rsatilgan materillardan ba’zi birlarini o’tish metodikasi 
va mazmuni haqida fikr yuritiladi. 
Fizika va texnika mavzusini o’tgahda o’quvchilarni quyudagi ma’lumotlar 
bilan tanishtirish kerak.Texnika taraqqiyoti kishilar hayotini yaxshilash bilan birga 
bir oz bo’lsa-da, tabiatga salbiy ta’sir qilmoqda.Masalan, mashinalar kishilarning 
og’irini yengil qilish bilan birga atmosferaga ko’plab chang chiqaradi.Ayniqsa, 
ularning dvigatelidan chiqadigan yonish mahsulotlari atmosfera havosini 
ifloslantiradi. 
Gazlar,suyuqliklar va qattiq jismlarda diffuziya hodisasi.Darslikdagi 
materiallar bayon etilgach, o’quvchilarga tabiatni qo’riqlashga oid bo’lgan quyidagi 
fikrlar bayon etiladi. 
Zavod,fabrika trubalaridan chiqadigan tutunlar,masinalar harakatidan 
chiqadigan chang va ularning dvigatellaridan chiqqan gazlar,har xil bakteriyalar 
diffuziya yo’li bilan havoga tarqaladi. Bu changlarning hammasida ma’lum 
miqdorda zaharli moddalar mavjud.Bunday havodan nafas olgan tirik organizm 
zaharlanishi mumkin. Inson va hayvonlar nafas olganda kislorod aralash havo 
organizmga kirib,diffuziya tufayli o’pkadan qonga o’tadi va kishi hayotini ta’minlab 
turadi.Agar havoda kislarod kam bo’lib, unda zaharli moddalar ko’p bo’lsa,tirik 
organizm halok bo’ladi. Diffuziya hodisasi faqat gazlarda emas balki suyuqliklarda 
ham sodir bo’ladi.Bunda darslikdagi tajribalar qilib ko’rsatilgach, o’quvchilar 
diqqatini quyidagilarga tortiladi: ariq va daryo suvlariga to’kilgan mag’zava, 
hammomlardan chiqqan iflos suv,zavod va fabrikalardan, avto garajlardan 
chiqadigan har xil zararli aralashmalar, moy, kerosin, benzin va boshqalar diffuziya 
yo’li bilan tozza suvga aralashib uni ifloslantirib,baliqlar,har xil suv o’tlarini nobud 
qiladi.Bunday suv bilan sug’orilgan daraxtlar va ekinlar qurib qolishi mumkin; 
sabzi, karam, qovun, tarvuz, uzum, pomidor tarkibiga suv bilan zaharli moddalar 
diffuziya natijasida o’rnashib qoladi, uni istemol qilgan kishi zaharlanishi 
mumkin.Dars oxirida o’quvchilar tabiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan 
diffuziyani hisobga olgan holda nima ish qilishlari aytiladi. 

---

Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель 
131 
Moddaning uch holati mavzusini o’tishda vaqtga qarab o’quvchilar diqqati 
quyidagilarga tortiladi: tabiatda suv yilning har qanday faslida,har qanday 
temperaturada uzluksiz aylanishda bo’ladi. Har bir joyda bug’lanayotgan suv 
miqdori bilan havoda mavjud bo’lgan suv bug’i miqdori o’rtasida muvozanat holati 
mavjud bo’lishi misol asosida tushuntiriladi.Ana shunday muvozanat holatiga 
hayvonlar,qushlar,o’simliklar hatto inson ham moslashib o’rganib qolgan.Hozirgi 
texnika yordamida inson bu munosabatni buzishi mumkin.Masalan,o’rmonlarni 
kesib, botqoqliklarni quritib,suv havzalari yo’q qilishi yoki yangidan barpo etishi 
natijasida shu joyda yangi muvozanat holati vujudga kelishi mumkin.Bu joyda 
vujudga kelgan yangi holatga shu joydagi tirikmavjudod moslasha olmasligi 
mumkinligiga o’quvchilarning diqqati tortiladi.Demak, tabiatga ta’sir qilish uchun 
avval uning qonunlarini yaxshi o’rganib,ta’sir miqdori va chegarasini bilib ish tutish 
lozimligi va bu qanday oqibatga olib kelishi mumkinligi haqida o’quvchilarga 
ma’lumot beriladi. 
Issiqlik hodisalari tabiatda va texnikada muhim o’rin tutadi.Insoniyat 
issiqlik hodisalarisiz ish ko’ra olmaydi, shuning uchun ham o’quvchilarga bu 
mavzuni tabiatni qo’riqlash bilan bog’lab tushuntirish ularda sistemali ta’lim 
tarbiyani tarkib toptiradi. 
Issiqlik o’tkazuvchanlikni o’tganda o’quvchilarni quyidagilar bilan 
tanishtirish kerak.Havo issiqlikni yomon o’tkazadi.Agar havo tarkibiga turli aktiv 
zarralar tushib qolsa,uning issiqlik o’tkazuvchanligi o’zgaradi.Havoning issiqlik 
o’tkazuvchanligi ortsa atmosferadagi temperatura o’zgaradi.Bu fikr o’quvchilarga 
misollar asosida tushuntirilgandan so’ng, agar havoning o’rtacha temperaturasi 1ºC 
ga o’zgarsa, yashab turgan joyimizning iqlim sharoiti o’zgarishi aytiladi. Bu hol 
inson faoliyatiga u yoki bu darajada salbiy ta’sir etadi. Qor issiqlikni yomon 
o’tkazishi ham eslatib o’tiladi.Shuningdek, bahor va yozda suv tanqis vaqtda 
tog’lardagi erimay yotgan qor uyumlari ustiga quyosh nurini yutib issiqlikni 
o’tkazadigan narsalar sepiladi. Bunda qorning issiqlik o’tkazuvchanligi ortib qor 
eriy boshlaydi. 

---

Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель 
132 
Konveksiyani o’tganda o’quvchilar diqqati eng avval konveksiyaning 
tabiatda ahamiyatiga tortiladi.Yer shsrida bo’ladigan barcha jarayonlar quyosh nuri 
ta’sirida bo’lganidek,konveksiya ham quyosh nuri ta’sirida yuz berishi qayd 
qilinadi.Bunda asosan quyosh nurlari ta’sirida ma’lum bir joy isib, undagi havo 
yuqoriga ko’tariladi,uning o’rniga esa qo’shni joydan sovuq havo kelishi misollar 
bilan tushuntiriladi. Shundan so’ng konveksiyaga darslikdagidek ta’rif berilgach, 
koveksiyaning foydali va zararli tomonlari aytiladi.Bunda shuni qayd qilish 
kerakki,agar ma’lum bir joyda iflos chang yoki bakteriyalar to’planib qolgan 
bo’lsa,u konveksiya tufayli ancha masofaga tarqalib,havoni ifloslantiradi,natijada 
kasallik tarq1alishi mumkin.Bunday hol sodir bo’lmasligi uchun konveksiya oqimi 
yo’liga iflos narsalar tashlamaslik lozimligi uqtirib o’tiladi.Konveksiyadan amalda 
foydalanishni o’rganishda o’quvchilar ongiga shuni singdirish kerakki,o’txonaga sof 
havo kirmasa, yoqilg’i yaxshi yonmaydi.Bu hol insonga iqtisodiy zarar olib kelish 
bilan birga atrofni ifloslaydi.Yoqilg’i yonadigan o’txonalar sof havo bilan ta’minlab 
turilsa: 1) eng avval yoqilg’i to’la yonib,isrofgarchilikga yo’l qo’yilmaydi; 2) 
yoqilg’i to’la yonib,tutun chiqmaydi va havo ifloslanmaydi.Yoqilgi yonayotgan 
o’txonalar ustiga o’rnatilgan mo’ri qanchalik baland bo’lsa,unda havoning 
konveksiya yo’li bilan almashinishi shunchalik yaxshi bo’ladi. 
Atrof muhitning muhofazasi XXI asrga kelib insoniyat uchun eng asosiy 
vazifalardan 
bo’lib 
kelmoqda.Sayyoramizning 
globall 
isishi,muzliklarni 
erishi,suvlarning ifloslanishi dunyo miqyosida jaddallik bilan o’sib bormoqda.Bu 
kabi salbiy oqibatlarni o’quvchini ongiga singdirish va tabiatga bo’lgan mehrni 
o’quvchi qalbida uyg’otish biz o’qituvchilarning asosiy vazifalarimizdan biridir. 
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
E.Turdiqulov Fizika o’qitishda tabiatni muhofaza qilish masalalari.T-1979 
2.
N.SH.Turdiyev Fizika 6 darslik T-2017 

---

Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель 
133