Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик технология институти Сотволди Турсунов

Буғдой касалликлари ва зараркунандалари. Буғдой экинини бир қатор замбуруғли касалликлари ҳамда буғдой зараркунандалари зарарлаб туради. Буғдойда учрайдиган касаллик ва зараркунандалар таъсирида ҳосилнинг бир қисми нобуд бўлади. Хозирги вақтда буғдой касаллик ва зараркунандаларига қарши курашнинг агротехник, биологик, кимёвий ташкилий хўжалик ва карантин усулларидан фойдаланилади. Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашнинг самарали усулларидан бири агротехник усул бўлиб, бунда алмашлаб экишни тўғри йўлга қўйиш, тупроққа ишлов беришни юқори талаблар асосида ўтказиш, зараркунандаларга ва касалликларга чидамли навларни танлаш, уруғликни экиш олдидан дорилаш, экишни мақбул муддатларда ўтказиш ҳамда экинни ўсув даврида тўғри парвариш қилишдан иборатдир. Бундан ташқари кимёвий усулни эхтиётлик билан қўллаш ҳам касаллик ва зараркунандаларнинг олдини олишдаги муҳим тадбир бўлиб ҳисобланади. Буғдой экинида илдиз чириш, ун шудринг, занг, қора куя касалликлари, бошоқ фузариози, септариоз ва бошқа касалликлар учрайди.
Сариқ занг- иқлим шароити нам бўлган мамлакатлар худудида тарқалган. Ўрта Осиё давлатларининг чўл минтақаларида қўрғоқчилик муҳитида камроқ учрайди. Сариқ занг касаллиги чақирувчи базидияли замбуруғлардан Puccinia striiformis West ҳисобланади.
Бу замбуруғни 60 дан ортиқ рашаси (ирқи) бўлиб, турли хил буғдой ва арпа навларига мослашган. Сариқ занг барг қини, барг, поя, бошоқча қипиқлари ва бошоқ қилтиғини зарарлайди. Ўсимликни зарарланган қисмларида лимон рангига ўхшаш сариқ майда йўл-йўл бўлиб жойлашган пўстулалар ҳосил қилади. Улар эса замбуруғни уредоспоралари билан тўлган бўлади. Замбуруғ пўстулалари ўсимлик баргини устки ва пастки томонида барг нервацияси орасида 9-10 см. узунликда сариқ чизиқ шаклида жойлашади.
Занг замбуруғи уредоспоралари бир хужайрали, оч сариқ рангда, шарсимон ёки бироз узунроқ шаклда бўлиб ташқи томонидан рангсиз тишчасимон қобиқ билан ўраб олинган. Уредоспоралар ҳолида ўсимлик қолдиқларида қишлайди ва уредоспролар орқали ўсимликларни зарарлайди. Бошқа тур замбуруғларга нисбатан сариқ занг замбуруғи паст температурага чидамли бўлиб, унинг уредоспоралари 0⁰С да ўса бошлайди. Уредоспораларни ўсиши ва ўсимликларни зарарлантириши учун мақбул ҳаво ҳарорати 8-15⁰С.
Кузги буғдой эрта муддатларда қалин экилган бўлса, куздан бошлаб сариқ занг билан касалланиши мумкин. Эрта баҳорда энг аввало буғдойнинг пастки барглари, гуллаш фазасида эса тепа барглари касалланади. Агарда буғдой бошоқчалари касалланса, дон тўлмасдан пуч, 1000 дона дон вазни пасайиб ҳосилдорликка сезиларли зарар келтиради.
Суғориладиган ерларда ғалла ва дуккакли ўсимликлар илмий тадқиқот институти тажриба даласида 1999-2004 йилларда олиб борилган кузатишлар шуни кўрсатдики, барча ўрганилган кузги буғдой навларига нисбатан Половчанка, Крошка, Княжна, Уманка ва маҳаллий селекцион навлардан Маржон навларининг дала шароитида занг касаллигига чидамлилиги аниқланди. Ҳосилдор (Санзар-8), Купава, Чиллаки, Марс-1 навлари сариқ занг билан ўртача даражада зарарланди. Навларни зарарланиши ҳар йили бир хилда бўлмайди.
Бунинг сабаби биринчидан навларнинг касалликка чидамлилигини ҳар хиллиги бўлса, иккинчидан об-ҳаво шароити ёғингарчилик кўп бўлиб, ҳаво намлигининг ортиб кетишидир.