Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш институти

Фойдаланилган адабиётлар: 
1. Қ. Ишматов Педагогик технология. Ўқув қўлланма. Наманган 2004й. 
2. Азизходжаева Н. Н. Педагогические технологии и педагогическое 
мастерство. Ташкент.: ТГПУ им. Низами, 2003. –с 192
3. Хамидов А. Олий техника ўқув юртларида муаммоли ўқитишнинг янги 
педагогик технологиялари. ТошДТУ, Т.:2003 й. 
 
ЎЮЧ МАЙДОНИДА ВА ЁРУҒЛИК ТАЪСИРИДА P-N ЎТИШ ВАХНИНГ 
НОИДИАЛЛИК КОЭФФИЦИЕНТИНИ ЎРГАНИШ. 
проф. Г.Гулямов, ф-м,ф.д. М.Г.Дадамирзаев, М.Қосимова 
 
p-n ўтишга кучсиз ЎЮЧ майдон ва ёруғлик таъсири, потенциал тўсиқ 
баландлигининг ғалаёнланишига сабаб бўлмайди (I
ф
≠0; T
e
=T
h
=T; U
B
=0),
фотодиод ВАХ учун Пикус [1.C.358-359] китобидаги 
(34.16) ва (34.18) 
муносабатлардан ноидиаллик коэффициенти ифодасини олишимиз мумкин: 











1
ln
s
ñ
s
I
I
I
I
kT
eU
m
(1) 
Кучсиз ЎЮЧ майдон ва ёруғлик таъсири остида, [2] да 2.47 
муносабатдаги потенциал тўсиқ баландлиги ғалаёнланишини ҳисобга олган 
ҳолда m: 












1
ln
)
cos(
s
ñ
B
I
I
I
kT
t
U
U
e
m

(3) 
Кучли ЎЮЧ майдон таъсирида 
(T
e
≠T
h
>T; I
с
≠0; U
B 
≠0), фотодиоднинг 
ВАХ учун 
[2] даги 2.47 
формуладан фойдаланиш керак: 
ñ
h
h
h
n
h
e
e
e
p
e
I
kT
t
eU
U
e
kT
e
T
T
L
p
eD
kT
t
eU
U
e
kT
e
T
T
L
n
eD
I


























































1
)
cos(
)
(
exp
1
)
cos(
)
(
exp
0
0
2
1
0
0
2
1






. (4) 
Агар 
1

n
p
n
p
бўлса, токнинг асосий улуши T
h
билан аниқланади, ва m 
ушбу формуланинг 2- ва 3- хадидан аниқланади. 
27

---



2
1
0
0
1
ln
)
cos(
)
(
,
,
,


























h
sh
ñ
h
h
B
ô
B
h
T
T
I
I
I
T
t
U
U
T
k
e
I
U
T
T
m



(5)
бунда,
n
kT
h
h
sh
n
e
T
ekT
I











33
8
7
,
3
10
5
,
1
10
5
,
2
Агар 
1

n
p
n
p
бўлса, токнинг асосий улуши T
е
, ва m (4) формуланинг 1- ва 
3- хадларидан аниқланади. 


2
1
0
0
1
ln
)
cos(
)
(
,
,
,


























e
se
ñ
e
e
B
ô
B
e
T
T
I
I
I
T
t
U
U
T
k
e
I
U
T
T
m



(6)
бунда, 
p
kT
e
e
se
p
e
T
ekT
I










33
9
4
,
3
10
3
10
Аналитик ифодаларга қўшимча равишда (1), (4), (5), (6) ва фототокни 
ҳисобга олган ҳолда, [2] даги
(2.25) формуладан фойдаланиб, m ни аниқлаш 
учун қуйидаги транцендентал тенгламани қўлга киритамиз.
 
 
ô
h
B
h
h
h
n
h
e
B
e
e
e
p
e
I
t
d
mkT
t
eU
mkT
U
e
mkT
e
T
T
L
p
eD
t
d
mkT
t
eU
mkT
U
e
mkT
e
T
T
L
n
eD
I


































































1
2
)
cos(
exp
)
(
exp
1
2
)
cos(
exp
)
(
exp
2
0
0
0
2
1
2
0
0
0
2
1












(7) 
Бу тенглама p-n ўтишнинг ВАХ ни m нинг турли қийматларида ифодалаш 
имконини беради (1-2 расм). 
28

---

1 – расм. P-n ўтишнинг вольт-ампер характеристикаси. 1- Ёруғлик ва ЎЮЧ 
майдон таъсирисиз, 1`- ЎЮЧ майдон таъсирисиз ва ёруғлик таъсирида; 2- 
ёруғлик таъсирисиз ва кучсиз ЎЮЧ майдон таъсирида, 2`- ёруғлик ва кучсиз 
ЎЮЧ майдон таъсирида; 3- ёруғлик таъсирисиз ва кучли ЎЮЧ майдон 
таъсирида, 3`- ёруғлик ва кучли ЎЮЧ майдон таъсирида. Ва m=1 
3) – расм. P-n ўтишнинг вольт-ампер характеристикаси. 1- Ёруғлик ва 
ЎЮЧ майдон таъсирисиз, 1`- ЎЮЧ майдон таъсирисиз ва ёруғлик 
таъсирида; 2- ёруғлик таъсирисиз ва кучсиз ЎЮЧ майдон таъсирида, 2`-
ёруғлик ва кучсиз ЎЮЧ майдон таъсирида; 3- ёруғлик таъсирисиз ва 
кучли ЎЮЧ майдон таъсирида, 3`- ёруғлик ва кучли ЎЮЧ майдон 
таъсирида. Ва m=1,5 
Графикларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, намунага ёруғлик ва 
ЎЮЧ майдон бир вақтнинг ўзида таъсир эттирилганда, ноидиаллик 
коэффициентининг ўзгариши сезгир бўлади. Бундан кўринадики, ЎЮЧ майдон 
ва ёруғлик таъсирида p-n ўтишда рекомбинация ва генерация жараёнлари 
кузатилади ва бу ноидиаллик коэффициентига кучли таъсир кўрсатади. 
Фойдаланилган адабиётлар 
1.
Пикус Г.Е. Основы теории полупроводниковых приборов. –Москва: 
Наука, 1965. – 448с. 
2.
М.Ғ. Дадамирзаев Электродвижущие силы горячих носителей 
заряда в p-n-переходе и динамика деформационных эффектов в 
полупроводниках: Дис. …док. Физ.-мат.наук.-Тошкент-2015 
29

---

ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ МУСТАХКАМЛАШДА МУСТАҚИЛ 
ИШЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ АҲАМИЯТИ 
к. ўқ. Д. Сарибаева, к. ўқ. С. Атамирзаева, 
 тал. Д. Обиджанов, тал. З. Усманов (НамМҚИ) 
 
Таълим самарадорлигини таъминлаш куп омилларга, жумладан, 
ўқитувчининг касбаий маҳорати ва фидокорона меҳнатига боғлиқдир. Аммо 
эндиликда ўқитувчининг асосий вазифаси талбаларга тайёр билимларни 
ўргатиш эмас, балки уларни мустақил ишлашга, мустақил таълим олишга 
йўналтиришдир.
Талабаларда мустақил ишлаш бўйича билим, кўникма ва малакаларни 
шакллантиришда уларни танлаган йўналишига ижодий ёндашиши, мустақил 
фикрлаши ва дунёқарашига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Педагоглар олдига 
фўйилган асосий муаммолардан бири талабаларнинг мустақил ишларини 
ташкил этиш, амалга ошириш ва назорат қилишга оид ўқув-услубий 
адабиётлар, тавсиялар, ишланмалар, йўриқномалар, кўрсатмалар яратишдир. 
Талабалар турли қўшимча адабиётлар ва манбалардан фойдаланиб, 
мустақил равишда янги билимларни ўзлаштиради ва шу орқали ўзида мустақил 
билим олиш, кўникма ва малакаларини шакллантиради, қўшимча 
адабиётлардан ўзлаштирган билимларини назарий ва амалий машғулотларда 
ҳамда кейинчалик педагогик фаолиятда қўллашга имконият яратади. 
Талабаларда мустақил ишлаш кўникма ва малакаларини ривожлантириш бир 
неча босқичда амалга оширилади: 
- талабаларнинг машғулот давомида ва машғулотдан ташқари вақтларда 
мустақил ишлаш кўникмалари ва зарурий вақт бюджетини аниқлаш; 
- бозор муносабатларини мустқил ўрганиш; 
- мустақил ишлаш кўникмаларини ривожлантириш ва ўз-ўзини назорат 
қилиш; 
- мустақил фикрлаш қобилиятларини ўстириш мақсадида мустақил 
ишларни синовдан ўтказиш.
Мустақил ишларнинг дидактик мақсади, шакли, индивидуал ёки 
жамоа бўлиб бажаришга мўлжалланганлиги бажариладиган жойига қараб бир-
биридан фарқ қилади. Мустақил ишлаш учун мўлжалланган мавзуларнинг 
илмийлиги, ўқув материалининг қизиқарлилиги, амалиёт билан боғлиқлиги, 
узвийлиги, фанлараро алоқадорлиги, шунингдек, муаммоли топшириқлар 
муҳим аҳамиятга эга бўлиб қуйидагиларни ўз ичига олади: 
-
мавзуга 
таалуқли 
бўлган 
муаммоларни 
ўрганган 
ҳолда 
шакллантириш; 
-
масофали таълим технологиясидан унумли фойдаланиш ва 
фикрлаш қобилиятини ўстириш; 
-
илмий изланишлар асосида мустақил ишларнинг реаллигини 
таъминлаш мақсадида ўз фикр ва мулоҳазаларини билдириш; 
-
мустақил ишлаш натижасида эгалланадиган малака даражаларини 
эътиборга олиб, мустақил ишларини ташкил этиш моделини ишлаб чиқиш. 
30

---

Мустақил ишлаш кўникма ва малакаларининг шаклланганлик даражаси 
кўрсаткичлари аудиторияда талабалар ўртасида суҳбат тарзида амалга 
оширилиб, талаба бажарган мустақил иш, унинг фикрлаш қобилияти, дидактик 
материаллардан фойдаланганлик даражаси, мустақил билим олишга бўлган 
эҳтиёжи, фикрлаш малакаси, ижодий фикрлаш қобилиятлари ва интернетдан 
фойдаланганлик даражаси таҳлил қилинади. Талаба эришган муваффақиятлар 
гуруҳда муҳокама қилиниб, яхши натижларга эришган мустақил ишлар ижобий 
баҳоланади. Талабаларнинг ўзлари дарс жараёнини мустақил равишда ташкил 
этишлари тажрибаси юқори натижа беради. Бунинг учун талаба бажарган 
мустақил ишни гуруҳ аъзолари томонидан танқидий таҳлил этиш имконини 
яратиб бериш зарур. Бунинг учун талабаларга фикр юритиш учун имконият 
бериш, турли-туман ғоя ва фикрларни қабул қилиш, талабаларнинг ўқув 
жараёнидаги фаоллигини таъминлаш, ҳар бир талабани танқидий фикр 
юритишаг қодир эканлигига ўзларида ишонч ҳиссини уйғотиш турлича 
фикрларни эътибор билан тинглаш зарур бўлади. 
Бундан кутиладиган натижа шундан иборатки, талабалар ўз фикрлаш 
жараёнини қадрлашни намойиш қилишга харакат қиладилар. 
Ўқитувчи талабалардан муайян материални шунчаки қайта ишлашни 
талаб қилмасдан, талаба эришган ютуқларини кўрсата билиш қобилиятларини 
юзага чиқаришга ёрдам бериши лозим ва ўқитувчи унинг меҳнатини ижобий 
баҳолаши билан унинг ижодий фикрлаш қобилиятини ўстиришга ёрдам беради. 
Талабаларнинг ўзаро фикр алмашиниши уларнинг бир- биридан ўрганган 
билимларига асос солади. Талабалардан фикрловчи сифатида ўзларининг 
улуғвор фикр ва оддий хатоликларига нисбатан муносабатларини бошқаларга 
очиб бериш талаб этилади. Ўзаро фикр алмашиниш жараёнида талабалар 
ўқитувчи берган маълумотларни диққат билан тинглаш ва бошқаларнинг янги 
фикрларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Талабалар ўзларига 
тегишли бўлган соҳа бўйича ҳосил қилган мустақил фикрларини таҳлил қилиш, 
уни аниқлашга қобилиятлари янада ортади ва бу тажриба мустақил ишларни 
ташкил этишда керакли натижалар беради.