Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

И шлатиладиган асбоб-уску­налар "Ҳалқа ва шар" усулига юмшаш ҳароратини аниқлаш асбоби, диаметри 90 мм, ба­ландлиги камида 115 мм бўлган шиша идиш, ди­аметри 9,5 мм ли пўлат шар, латун ҳалқа, асбест тўр, пичоқ, симобли термометр, сопол коса, сув-дистилланган ёки глицерин, битум.
Ишнинг бажариш тартиби.
Чинни косачада синалади­ган битум 120 ^оC га қадар 15 минут қиздирилади. Бу орада пўлат плас­тинкага талк кукуни билан қориш­тирилган глицерин суркалади, акс ҳолда юмшаган битум пластин­кага ёпишиши мумкин, кейин еритилган иссиқ битумни ҳалқа 1 га қуйилади (4-расм, 1) ва сови­гандан кейин унинг сирти иссиқ пи­чоқ билан ҳалқа қирраси бўйлаб текисланади.
Битум бутунлай тўлиқ сови­гандан кейин (т=16-20 ^оC) унинг устига о·ирлиги 3,55 г ли пўлат шар (4-расм, 2) қўйилади ва ҳалқалар штативдаги махсус тешикларга жойланади (3-расм, 3).
Устига шар қўйилган битумли ҳалқа ва термометр ўрнатилган штатив шиша идишдаги +0,5 ^оC дистилланган сувга туширилади, кейин 15 минут давомида сақланиб турилади. Сўнгра шиша идиш асбест турли електр плитка устига қўйилади ва сув минутига 5 ^оC тезликда кўтарилишига қараб иситилади. Битум юмшаб, пўлат шар ҳалқанинг остки дискаси (токчаси)га битумга ўралган ҳолда аста-секин чўзилиб оқиб тушади (4-расм, б). Шу вақтдаги сувнинг ҳарорати битумнинг юмшаш ҳароратини ифодалайди. Олинган натижани ДАСТ шартлари билан таққослаб битумнинг маркаси аниқланади. Агар "Ҳалқа ва шар" усули бўйи­ча юмшаш ҳарорати масалан 70 ^оC га тенг бўлса, у вақтда қисқартирилган ҳолда 70 ^оC "Ҳалқа ва шар" (Ҳ ва Ш) ёзилади.
Агарда битумнинг юмшаш ҳарорати 80 ^оC дан ортиқ бўлса, ши­ша идишдаги сув ўрнига глицерин ишлатилади. У вақтда намуна синашдан олдин 32 ^оC ли глицеринда 15 минут тутиб турилади ва тажриба биринчи тартибдагидек давом еттирилиб, ҳар бир битум намуна учун иккита аниқланишлар бажарилади.
Битумнинг юмшаш ҳароратини "Ҳалқа ва шар" усулидаги аниқланиш натижалари қуйидаги шаклда - 4-жадвалда ёзиб борила­ди.
4-жадвал

Т/р НН	Тажрибаларнинг номи	Ўтказилган тажрибалар соми		Ўрта­ча қий­мати
		1-синаш	2-синаш
1	Тажрибадан дастлабки шиша идишдаги сувнинг ҳарорати, ^оC ҳисобида
2.	Ҳароратнинг кўтарилиш тезлиги град/минут
3.	1-чи ҳалқани шари тушгада термометр кўрсаткичи ^оC.
4.	2-чи ҳалқани шари тушгада термометр кўрсаткичи ^оC.
5.	1-2-чи шар тушгадаги ўртача ҳарорат ^оC.

Хулоса: Юмшаш ҳарорати бўйича битум ….... маркасига тўғри келади.
4-тажриба. БИТУМНИНГ ЎТ ОЛИШ ҲАРОРАТИНИ АНИҚЛАШ

Битумнинг ўт олиш ҳароратини аниқлаш зарурияти шундаки, уларни еритишда, технологик (режим) тартиб ўрнатишда, шунинг­дек, битумсимон материалларни сақлашда, ташишда уларнинг ўз-ўзидан йўниб кетмаслик чорасини кўриш зарур. Битум қизиганда ундан ажралган газлар ҳаво билан аралашиб, маълум бир ҳарорат­да ўз-ўзидан ўт олиб кетиши мумкин. Битумнинг ўт олиш ҳарорати лаборатория шароитида Бренгин таклиф етган усулда аниқланади (5-расм).