Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Нефтли битумларнинг физик-механик хоссалари

	Маркаси		Игнанинг бо­тиш чуқур­лиги градус ҳисобида	Юм­шаш ҳарорати, ^оC	Чўзилув­чанлиги, см		Ўт олиш ҳарорати, камида, ^оC
	1		2	3	4		5
	Қурилиш битумлари
	БН 50/50		41-60	50	40		220
	БН 70/30		21-40	70	3		230
	БН 90/10		5-20	90	1		240
	Нефтли битумлар
	БН 60/90		60-90	45	50		220
	БН 90/130		91-130	40	60		220
	БН 130/200		131-200	37	70		200
	БН 200/300		201-300	33	меъёр­ланмайди		200
	Йўл қурилиши битумлари
	БНД 40/60		40-60	51	40		220
	БНД 60/90		61-90	47	50		220
1		2		3		4		5
БНД 90/130		91-130		43		60		220
БНД 130/200		131-200		39		65		220
БНД 200/300		201-300		35		меъёр­ланмайди		200
Изоляцион битумлари
БНИ ИВ-3		35-50		65		4		230
БНИ ИВ		25-40		75		3		230
БН В		20		90		2		230
Қоплама битумлар
БНК 45/180		140-220		40-50		меъёр­ланмайди		240
БНК 90/30		25-35		85-95				240
БНК 90/40		35-45		85-95				240

Йўл қурилишида ишлатиладиган тошкўмир қатрони давлат стандартларига кўра олтита (Д-1, Д-2, Д-3, Д-4, Д-5, Д-6) мар­кага бўлинади. Уларнинг хоссалари қуйидаги 2-жадвалда ёритил­ган.

2-жадвал
Тошкўмир қатронининг хоссалари

Кўрсатгичлар	Маркалари
	Д-1	Д-2	Д-3	Д-4	Д-5	Д-6
Қайишқоқлиги, с
С30	-	5-20	20-50	50-120	120-200	-
С50	-	-	-	-	-	100-80
Қатрондаги сув миқдори, %	3	1	1	1	1	1
Еримайдиган мод­далар миқдори, %	18	20	20	20	20	20
Юмшаш ҳарорати, ^оC	45	45	45	45	45	70
Фенол миқдори, %	5	3	2	2	2	2
Нафталин миқдори, %	5	4	3	3	3	3

Бажариладиган лаборатория ишларидан асосий вазифа ва мақ­сад талабаларга органик боғловчи моддалардан битум­нинг қуйидаги хоссаларини, яъни юмшаш ҳароратини, қовушқоқ­лигини, чўзилувчанлигини (пенетрациясини) аниқлаб маркасини белгилашни мустақил аниқлашдир.

1-тажриба. БИТУМНИНГ ҚОВУШҚОҚЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Битумнинг қовушқоқлигини стандарт асбобда - пенетрометр нинасининг материалга ботиш чуқурлиги бўйича аниқланади (1-расм). Бунга синаладиган битумнинг ҳарорати, юкланиши ва юқланишларининг давом этиши белгиланади.

Одатда оғирлиги 100 г, диаметри 1 мм бўлган пўлат нина­нинг 5 секунд давомида битумга қанча чуқурликка ботиши унинг қовушқоқлигини ифодалайди.
Битумнинг қовушқоқлиги 25 ⁰C ҳароратда, сифатлари яхши­ланти­рилган маркали битумларда 0 ⁰C да пенетрометр асбоби ёрдамида аниқланади. Пенетрометр асбобининг тузилиши 1 расмда келтирил­ган. Бу асбоб махсус тагликка 12 ўрнатилган пўлат штатив 10 дан иборат. Пўлат штативга: қисқич винти 13 ни бураб, кранш­тейн 9 ни тик йўналишда силжитиш мумкин. Кранштейннинг юқори қисмига қирқим (резба)ли таёқча 7 билан юк 8 ва сиферблат 5 ҳамда кўрсаткич 6 ўрнатилган. Нина 2 ва нинани тутиб турган 4 нина ушлагичнинг о·ирлиги 100 г. Нинанинг битум юзасига аниқ тегиб туришини кўрсатиш учун штативга кўзгу 11 беркитилган. Асбобнинг таглигига ўрнатилган столча 1 да пўлат идишчага битум солинган намуна қўйилади.

1

2

3

4

5

5

6

8

7

9

10

11

12

1-расм. Пенетрометр.
1 - столча
2 - пўлат нина
3 – қисқич - тугма
4 - игна ушлагичнинг юқори қисми
5 - сиферблат
6 - кўрсаткич
7 - тишли пўлат стержен
8 - юк
9 - кранштейн
10 - штатив
11 - кўзгу
12 - таглик
13 – қисқич винтлар



13

Асбобнинг сиферблати 1^о дан бўлакларга бўлинган. Агар нина битумга 0,1 мм боца, кўрсаткич 6 сиферблат 5 бўйлаб 1^о га бу­рилади. Агар нина 2 мм га боца, кўрсаткич 2^о га бурилиши ке­рак. Нинанинг узунлиги 50,8 мм, диаметри еса 1 мм бўлиб, у соф пўлатдан ишланган. Нина конуссимон бўлиб, унинг диаметри 0,15 мм га тенг.

Ишлатиладиган асбоб-ускуналар ва материаллар: Пенетрометр, битум, термостат, қумли иситкич, пичоқ, пўлат ёки чинни идишча.
Ишнинг бажариш тартиби
Синашни бошлашдан аввал пенетрометр қисқич винтлари билан гори­зонтал ҳолатда тортилиб, асбоб еса аниқ вертикал ҳолда ўрнати­лади.
Олдиндан сувсизлантирилган битум қумли ёки ёғли ҳаммомча­да ёки қуритгич шкафда қиздирилиб ва кейинчалик еритиб, ундан ўртача намуна олинади ва пўлат ёки чинни идишчага 35 мм қалин­ликда солинади. Ҳарорати 25 ^оC бўлган термостатда битумли идиш 1 соат давомида синалгунча сақланади. Кейин битумли идишчани ҳарорати +25 ^оC бўлган сувли идишга ботириб, пенетрометрнинг столчаси 1 га ўрнатилади. Нинанинг учи идишчадаги битум сирти­га жуда еҳтиётлик билан тегизилади ва резбали пўлат стержен 7 ни нина ушлагичнинг юқори учига тегизилади, кўрсаткич 6 еса сиферблатнинг 0 кўрсаткичига тўғриланади. Кейин бир қўлда секундомерни ушлаб, иккинчи қўл билан тугма (кнопка) 3 босилади ва бир вақтда секундомер ҳам юргизилади, тугма 5 секунддан кейин қўйиб юборилади. Ҳар бир туширилганда нинадаги битум ёпишқоқлари бензин билан ювилиб ва қуруқ латта билан артилади. Резбали стерженнинг қуйи учи нина ушлагичнинг юқори учига ту­ширилади. Бунда сиферблатдаги кўрсаткич қўзғалиб, игнанинг би­тумга қанчалик чуқурликка ботганлигини градусда кўрсатади. Бу тажриба уч марта такрорланади, олинган натижаларнинг ўртача арифметик қиймати битумнинг қовушқоқлик (қуюқлик) даражаси кўрсат­кичини билдиради. Олинган натижалар қуйида келтирилган шаклда 3-жадвалга ёзиб борилади.
3-жадвал

Т/р НН	Кўрсаткичларнинг номи	Ўтказилган тажрибалар сони			Ортача арифме­тик қиймати	Хулоса ДАСТ тала­бига мос келади, келмайди
		1-таж­риба	2-таж­риба	3-таж­риба
1.	Нина ботгандан кейин сиферблатдаги кўрсат­кич (градус)
2.	Кўрсаткичнинг неча градусга айланиши
3.	Нинанинг битумга ботиш чуқурлиги

Хулоса: Нинанинг ботиш чуқурлиги бўйича битум ...... мар­касига тўғри келади.

2-тажриба. БИТУМНИНГ ЧЎЗИЛУВCҲАНЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Битумнинг қовушқоқлигига қараб унинг чўзилувчанлигини ай­тиш мумкин. Битумсимон органик моддаларнинг чўзилув­чанлиги дуктилометр (2-расм) асбоби ёрдамида аниқланади. Бу асбоб те­мир яшик 1 га ўрнатилган сурилувчан чана 2 ва маховикдан 3 иборат.

Ишлатиладиган асбоб-ускуналар: дуктилометр, намуналар ясаш учун қолиплар, 05-номерли елак, қумли иситкич, чинни коса, пичоқ, қалинлиги 2 мм ли зангламайдиган тунука пластин­ка, талкли глицерин.
Ишнинг бажарилиш тартиби
Бир бўлак битум чинни косада еритилади ва уни 0,5-номерли елакдан ўтказиб яхшилаб аралаштирилади. Тунука пластинка усти­га латундан ишланган саккиз шаклидаги қолип бўлаклар йиғилади ва қолипнинг ички ва ташқи сиртларига талкли глицерин суркала­ди. Еритилган битумдан қолипга тўл·азиб қуйилади ва у 30 минут хона ҳароратида сақланади ва совигандан кейин битум­нинг ор­тиқча қисми қиздирилган пичоқ билан сидирилиб, юзаси текисла­нади. Совиган намуна қолипи тагидаги пластинкаси билан ҳарора­ти 25 ^оC бўлган сувда 1,5 соат сақланади. Кейин битумли қолип пластинкадан кўчирилади ва унинг бир томони дуктилометрнинг сурилувчан, иккинчи томони сурилмайдиган чаналардаги илмоққа илинади. Кейин қолипнинг икки томондаги бўлаклари олинади ва яшикка + 25 ^оC ли сув қуйилади. Cувнинг сатҳи битум намунадан 2,5 см юқорида, унинг ҳарорати синаш давомида + 25 ^оC бўлиши керак.
Намуна дуктилометрда 1 соат 30 минут тургандан кейин, су­рилувчан чана маховик (3) воситасида 5 мм/мин тезликда горизонтал йўналишда юргизилади. Битум чўзилади ва ниҳоят у узилади. Шу вақтдаги сурилувчан чананинг ўтган масофаси (тунука чизғич бўйлаб юрувчи кўрсаткич ёрдамида аниқланади) битумнинг чўзи­лувчанлик кўрсаткичини билдиради.



2-расм. Дуктилометр асбоби: 1-яшик; суррилувчан чана;
3-маховик; 4-қолип; 5-тишли рейка; 6-битум намунаси

Бу тажриба учта намунада текшириб кўрилади ва уларнинг ўртача арифметик қиймати битумнинг чўзилувчанлигини ифодалай­ди. Олинган натижалар қуйидаги 4-жадвалда ёзиб борилади.

4-жадвал

Т/р	Тажрибаларнинг номи	Ўтказилган тажрибалар			Ўртача
		1-си­наш	2-си­наш	3-си­наш
1.	Дуктилометрдаги сувнинг ҳарорати, ^оC ҳисобида
2.	Намунанинг чўзиш тез­лиги, мм/сек ҳисобида
3.	Намунанинг ингичка ерининг кўндаланг кесими, мм^2 ҳисобида (1 см^2 = 100 мм^2)
4.	Битум ипининг узилган пайтдаги узунлиги, см ҳисобида

Хулоса: Чўзилувчанлиги бўйича битум ........... маркасига тўғри келади.

3-тажриба. БИТУМНИНГ ЮМШАШ ҲАРОРАТИНИ АНИҚЛАШ

Модданинг қаттиқ ҳолатидан суюқ ҳолатга келтирадиган ҳарорат эриш ҳарорати дейилади.

Битум бир жинсли модда бўлиб қолмасдан балки кўп хил ор­ганик моддаларнинг аралашмасидир. Битумлар қаттиқ ҳолатдан суюқ ҳолатга тез ўтмасдан кенг интервал ҳарорат оралиғида ўта­дилар.
Шунинг учун битумларни тадқиқотлашда юмшаш ҳарорати аниқла­нади, қайсики қиздирилганда уларнинг ҳолатларини аниқ ва тўғри ифо­даланади. Ҳароратни оширганда битумлар аста-секинлик билан юм­шайди, суюқ ва қаттиқ ҳолатдаги чегараларини кескин кўриб бўлмайди.
Б итумнинг юмшаш ҳарорати катта амалий аҳамиятга егадир. Чунки бу ҳароратда битум ўзининг қатор қурилиш хоссаларини йўқотади. Масалан: гидроизоляцион ўрама мате­риалда битум айрим қаватларни ёпиштириш учун қўлла­нилади ва ўзи ҳам гидроизоляцион қатлам ҳисобланади. Битумлар юм­шаш ҳарорати вақтида улар қаттиқлик ҳолатини анча йўқотиб вертикал ва ётиқ текисликлар­дан силжийди. Шу сабабдан конструксиялар ёки материалларга за­рар етказмаслик мақсадида айрим миқдорда захира ҳарорат вужуд­га келтирилади. Чунки конструксияларда битумлар то 50 ^оC гача қиздиришлари мум­кин, шунинг учун юмшаш ҳарорати 65-70 ^оC битум ишлати­лиши лозим.
Демак, битумнинг мустаҳкамлик чегараси (маркаси) қанча юқори бўлса, унинг юмшаш ҳарорати ҳам шунча юқори бўлади. Би­тумнинг юмшаш ҳароратини аниқлашнинг бир қанча усуллари мав­жуддир. ДАСТ 11506 талабига кўра "ҳалқа ва шар" ишлатилиши қабул қилинган. "Ҳалқа ва шар" асбоби 3-расмда кўрсатилган. Бу асбоб шиша идиш, латундан ишланган ҳалқа, пўлат шар ва учта пўлат таёқчага маҳкамланган доира шаклдаги юпқа мис ёки латун пластинка (штатив) лардан иборат. Қуйи ўртадаги пластинка дои­ралар ўзаро 2,55 мм оралиқда ўрнатилган. Ҳалқанинг ички қисми зинага ўхшаш бўлиб, унинг юқори диаметри 17,7 мм, пасткиси 15,7 мм га тенг. Ҳалқанинг баландлиги 6,35 мм. Ўртача пластин­канинг марказида термометрнинг симобли учини ўрнатиш учун чуқурча қолдирилган.