Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Курилиш қоришмалари ва бетонларда ишлатиладиган тўлдирувчиларнинг хоссаларини аниқлаш

Давлат стандарти (ДАСТ 8736-93 «Қурилиш ишлари учун ишлатиладиган кумлар»)га асосан табиий қумнинг табиий ҳолатдаги донадорлик таркибига бўйича тўрт гуруҳга бўлинади.

Қум донадорлиги йириклик модули М_й билан характерланади. Қумлар махсус элакларда эланганда №063 номерли элакдаги доналари 5 мм дан йирик бўлган қумнинг умумий қолдиғига қараб группаланади (1-жадвал)

1-жадвал
Қумларнинг йирикликлари бўйича характеристикалари

№	Кумларнинг группалари	0,63 номерли элакдаги умумий қолдиқ %	Йириклик модули Мй (Мк)
1 2 3 4	Йирик Ўртача Майда Жуда майда	50 дан йирик 30 дан 50 гача 10 дан 30 гача 10 дан майда	2,5 дан катта 2,5 дан 2,0 гача 2,0 дан 1,5 гача 1,5 дан 1,0 гача

Эслатма:
1. Агар қумлар группаларининг йириклиги бўйича аниқлашда у жадваддаги талабларга тўғрли жавоб бера олмаса, унда М_й миқдори ҳал қилувчи бўлиб ҳисобланади.
2. М_й 1 бўлган қумларни бетонлар ва қурилиш қоришмалари учун ишлатиш мумкин эмас.

Майда тўлдиргичларнинг бетонга яроқли эканлигини уларнинг майда йириклигини кўрсатувчи график орқали ҳам аниқлаш мумкин (1-расм). Қум ҳар томонлама сифатли бўлса, элаш натижалари графикда штрихланган чегара ичида бўлади. Агар элаш эгри чизиғи штрихланган чегаранинг юқорисидан ўтса, қум майда, паст томондан ўтса, қум йирик бўлади.

Қумнинг таркибида шағал ёки майдаланган тошларнинг 10 мм дан катта ўлчамли доналари бўлиши рухсат этилмайди, 510 мм гача бўлган доналар миқдори 5 % дан ошмаслиги керак. Кумнинг таркибида 0,14 номерли элакдан ўтказилган доналар миқдори массаси 10% дан ошмаслиги керак. Кумларнинг йириклик модули 2,103,25 бўлиши керак.
Қумни ювиш (отмучивание) орқали аниқланган чанг ва лой кўринишидаги заррачалар миқдори оғир бетонлар ҳамда йўл асфальт қоришмаларида 3%, йўл қурилиши учун – 5%, ғишт тэриш қоришмасида – 10%, сувоқ қурилиш қоришмаларида – 15% ва майдалаб олинган қумда – 5% дан ошмаслиги керак.
Сульфат оксидли ва сульфат бирикмаларнинг қумда бўлиши (SО₃ га қайта ҳисобланганда) массага нисбатан 1% ошмаслиги керак. Қумда шаффоф минералларнинг (слюда) бўлиши 1 % дан ошмаслиги керак.
Шағал (гравий) деб, тоғ жинсларининг табиий бузилишлари натижасида ҳосил бўлган доналардан ташкил топган сочилувчи материалга айтилади. Шағаллар тоғ(жарлик), дарё ва денгиз шағалларига ажратилади.
Тоғ шағали доналарининг сирти ғадир-будур бўлиши билан бирга, унга қум, гил,чанг ва органик моддалар ёпишган бўлади. Дарё ва денгиз шағаллари тоғ шағалидан тозароқ ва доналарининг сирти силлиқ бўлади.

1-расм. Қумнинг зарравий таркибини ифодаловчи график.	2-расм. Шағал (чақиқтош)нинг майда йириклигини ифодаловчи график