Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Қатрон боғловчи моддалар. Қатрон - бу қуюқ чўзилувчан қорамтир жигарранг тусдаги масса бўлиб, унга қаттиқ турдаги тошкўмир ва қўнғир кўмир, торф, ёнувчи сланес ва ё·очни қуруқ ҳайдаш вақтида чиқадиган қўшимча маҳсулотлар киради. Қатронли боғловчи моддалар қуйидаги турларга бўлинади, хом тошкўмирли қатрон:
а) бирламчи паст ҳароратли, ярим кокслашдан олинувчи, 500-600 ^оC олинадиган чўзилувчан қорамтир суюқликдир. Зичлиги 0,85-1,0 г/см³ га тенг бўлиб, карбонат ангидридлари ва фенол билан тўйинтирилган ва тўйинтирилмаган бўлади;
б) юқори ҳароратли қатрон 1000-1300^оC кокслантиришдан олинган қоп-қора чўзилувчан суюқлик, қаттиқ чўзилувчан маҳсу­лот, 1,14-1,25 г/см³ зичликдан иборат, юмшаш ҳарорати 40-70 ^оC гача бўлади.
Пек - хом қатрондан мойлар ажратиб олингандан кейин қат­тиқ қора модда ҳосил бўлади. Пек, кўпинча атрацен мойи ёки то­за қатрон билан аралаштириб еритилади ва натижада қурилишбоп қатрон ҳосил бўлади. Пекда мой қанча кўп бўлса, у шунча юмшоқ бўлади, юмшаш ҳароратига қараб пек уч маркада ишлаб чиқарила­ди. Пек махсус қозонда 100 ^оC гача қизди­рилади ва унга 140-150 ^оC да қиздирилган 105-110 ^оC ҳароратли сувсиз тошкўмир мойи қўшилади.
Битумлар ва қатронлар асосидаги материаллар. Томбоп ва сувга чидамли материаллар сифатида битумлар ва қатронлар асосида қуйидаги Қурилиш материаллари ишлаб чиқарилади. Ўрама материаллари - рубероидлар, еритиладиган рубероидлар, пергамин, шиша рубероид ва шиша кигиз, гидрошишаизол, арматура­ланган асфалтли бордонлар, фолгоизол, фолгарубероид, гидроизол, бри­зол, изол, гидробитуллардир. Юзаларни қоплаш учун варақали би­тумли қопламалар ва булардан ташқари мастикалар, емулсиялар ва пасталар ишлаб чиқарилади. Органик боғловчилар асосида йўл қурилишида ишлатиладиган асфалтбетонлари ва асфалт қориш­ма­лари тайёрланади.
Битум ва қатронларни хоссалари. Органик боғловчи моддалар физик, кимёвий, механик ва реологик хоссаларга ега. Органик боғловчилар учун гидрофоблиги, атмосфера таъсирида чидовчанли­ги, органик еритувчиларда ерувчанлиги, деформа­тивлигини ошиши, қиздиришда юмшаб ёки ериб кетиш хусусиятларига ега.
Битумларнинг маркаларини аниқлаш уларнинг қаттиқлиги, юм­шаш ҳароратлари ва чўзилувчанлигига асосланади. Қурилишда, том қоплашда ва йўл қурилишидаги битумларга қўйилган асосий талаб­лар қуйидаги 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал