Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли ўзбекистон

2-§. Фуқаровий ҳуқуқий муносабатлар иштирокчилари
Фуқаровий-ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчилари.
Фуқаролар – фуқаролик ҳуқуқи 
муносабатларининг субъектлари. Фуқаролик ҳуқуқи мулкий ҳамда унга чамбарчас боғлиқ бўлган 
шахсий номулкий муносабатларни тартибга солади. Мазкур муносабатларнинг иштирокчилари 
(субъектлари)дан бири фуқаро (жисмоний шахс) ҳисобланади. 
Фуқароларнинг фуқаролик ҳуқуқига оид муносабатларда иштирок этишиниг энг дастлабки 
шарти уларнинг ҳуқуқий лаёқати, яъни фуқаролик ҳуқуқи ҳамда мажбуриятларига эга бўлиш қобилияти 
ҳисобланади. 
Ҳуқуқий лаёқат инсон тугилиши биланоқ вужудга келади, бирок, баъзи холларда қонун ҳали 
туғилмаган инсон ҳуқуқларини ҳам ҳимоялайди. Масалан, ФКга биноан, жабрланувчининг ўлими 
муносабати билан зарарнинг қопланишини талаб қилиш ҳуқуқига жабрланувчининг ўлимидан сўнг 
туғилган фарзанди эга бўлиши мумкин. 
Фуқаролик ҳуқуқий лаёқати шахснинг ўлими билан тугатилади. Шу билан бирга, шахсдан 
узоқ муддат давомида хабар олинмаган ҳамда унинг тириклиги ҳақида хеч қандай маълумотлар 
бўлмаган тақдирда мазкур турдаги ноаниқликларни бартараф қилиш мақсадида қонунда назарда 
тутилган 
шартлар 
асосида шахс бедарак йуқолган ёки вафот этган деб эълон қилиниши мумкин. 
Шахсни вафот этган деб эълон қилиш унинг ҳуқуқий лаёқати тугатилишига олиб келади. 
Фуқаро ўз номидан ҳуқуқ ва мажбуриятларни бажаради, ўзганинг номидан ҳуқуқ ва 
мажбуриятларни бажаришга йўл қўйилмайди. 
Фуқаролик қонунларига биноан, фуқаро эгалик қилиши мумкин бўлган ҳуқуқ ва мажбурияглар 
мажмуи фуқаролик ҳуқуқий лаёқатини ташкил этади. 
Фуқаролар яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эгадирлар. Балоғат ёшига етмаган, 14 ёшга тўлмаган 
шахсларнинг турар жойи ота-оналари ёки қонуний вакилларининг яшаш жойлари ҳисобланади. 
Фуқаролар мулк хукуқи асосида мол-мулкка эгалик қилиш, уни мерос сифатида олиш ёки мерос 
қилиб қолдириш, ишбилармонлик ҳамда қонунда тақиқланмаган бошқа турдаги фаолият билан 
шуғулланиш; мажбуриятларда иштирок этиш; юридик шахсларни вужудга келтириш; фан, адабиёт ва 
санъат асарлари, тадқиқотлар муаллифлари ҳамда қонун билан муҳофаза қилинадиган интеллектуал 
фаолият натижаларидан фойдаланиш; мулкий ҳамда шахсий номулкий ҳуқуқларга эга бўлишга 
ҳақлидирлар. 
ФКда фуқароларнинг фуқаролик хукуқий лаёқати мазмунини ташкил қилувчи ҳуқуқларининг 
рўйхати келтирилган бўлиб, у ҳали ниҳоясига етказилмаган. Шу билан бирга, фуқароларнинг 
фуқаролик муомаласи иштирокчиларига зарар етказган ҳолда ўз ҳуқуқларини суистеъмол 
қилишларига йўл қўйилмайди. 
Қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари, ҳеч кимнинг ҳуқуқий лаёқатини чеклашга йўл 
қўйилмайди. Шахс фуқаролик ҳуқуқий лаёқатидан тўлалигича маҳрум қилиниши мумкин эмас. 
Фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари ҳуқуқий лаёқатдан ташқари муомала лаёқатига ҳам 
эгадирлар. Муомала лаёқати деганда, фуқароларнинг ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларига эга 
бўлиш ва уларни амалга ошириш ҳуқуқи, ўзига фуқаролик мажбуриятларини олиш ҳамда уларни 
бажариш қобилияти тушунилади. Муомала лаёқати ана шуниси билан ҳуқуқий лаёқатдан ажралиб 
туради. Чунончи унга кўра, фуқаролар ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларига бошқа шахслар, масалан ота-
оналари орқали эга бўладилар. 

---

58 
Бундан ташқари, фуқаролик муоамала лаёқати нафақат қонуний хатти-ҳаракатлар қилиш 
қобилиятини, балки улар учун жавобгарликка тортилиш шарти (деликт қобилияти)ни ҳам вужудга 
келтиради. Шу боис муоамала лаёқати шахснинг ёши ҳамда руҳий ҳолатига боғлиқ, бўлади, 
Умумий қоидага кўра. Фуқаролик муомала лаёқати тўлалигича 18 ёшдан бошлаб юзага келади. 
Шунингдек, 18 ёшгача турмуш қурган шахслар ҳам тўлиқ равишда муоамалага лаёқатли деб 
ҳисобланади. Бу баъзи ҳолларда турмуш қуриш ёшининг пасайтирилишидан келиб чиқади. 
ФКга вояга етмаганларнинг эмансипацияси
1
, яъни уларни тўлалигича муомалага лаёқатли деб 
ҳисоблаш туғрисидаги норма ҳам киритилган. Бу қуйилаги шартлар бўлган тақдирда амалга 
оширилиши мумкин: 
1) шахснинг 16 ёшга тўлганлиги; 
2) иккала ота-она ёки қонуний вакилларнинг розилиги бўлган тақдирда, башарти вояга 
етмаган шахс меҳнат шартномаси ёки ишбилармонлик фаолияти билан шуғулланаётган бўлса. 
Мазкур қарорни