Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли ўзбекистон

2-§. Экология ҳуқуқининг асосий йуналишлари ва предмети. 
 
Табиат ва жамият ўртасидаги узаро таъсирлар натижасида турли ижтимоий муносабатлар 
пайдо бўлади. Ушбу соҳада ижтимоий муносабатларни биз ижтимоий-экологик муносабатлар деб 
атаймиз. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки ижтимоий-экологик муносабатлар шакли, мазмуни 
жихатдан турли-туман бўлиб, ушбу муносабатларни тартибга солишда ҳам кенг қамровли чора-
тадбирлар амалга оширилишини тақозо этади. 
Ижтимоий-экологик муносабатларни йуналишларини илмий жиҳатдан асосланган ҳолда 
оқилона аниқлаш ўз навбатида, ушбу муносабаталрни тартибга солиш ҳуқуқий механизмни 
ихчамлаштиради ва амалга оширишга ёрдам беради. 
Бугунги кунда табиат-жамият тизимидаги ижтимоий муносабатлар учта қуйидаги асосий 
йуналишларда пайдо бўлади: 
1. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш билан боғлик экологик ҳуқуқий муносабатлар; 
2. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш билан боғлик экологик-ҳуқуқий 
муносабатлар; 
3. Аҳолини экологик ҳавфсизлигини таъминлашга қаратилган экологик ҳуқуқий 
муносабатлар. 
Ушбу экологик-ҳуқуқий муносабатлар йўналишлари ўз мазмун-мохиятига кўра бир-бири 
билан чамбарчас боғлик бўлиб, жамиятнинг табиат билан ўзаро таъсирлар тизимида тутган ўрни 
муаммоларни хал қилишда қўлланиладиган чора-тадбирлари, услублари ва ўзига хос хусусиятлари 
бир-биридан фарқ қилади. 
Атроф табий муҳитни муҳофаза қилиш - жамиятда ер, ер ости бойликлари, сув, ўрмон, 
ҳайвонот ва ўсимлик дунёси ҳамда атмосфера хавосини муҳофаза қилиш, табий хосилалар ва 
экологик комплесларни сақлаш, қайта тиклаш, атроф муҳитнинг биологик хилма-хиллигини 
таъминлаш билан боғлик қоида-талаб, чора-тадбирларнинг йиғиндиси ҳисобланади. Айникса, ХХ 
асрда табиий муҳитни муҳофаза қилиш йўналишига катта эътибор берилииб, ҳар бир давлат турли 
дастур, режалар ва қонунчилик ҳужжатлари қабул қилингандир. 
Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш билан боғлик чора-тадбирларни амалга оширишга 
қаратилган қонунчилик ҳужжатлари, қоида-талаблари муҳофаза аҳамиятидаги ижтимоий-экологик 
муносабатларини тартибга солади. 
Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш деганда, жамият аъзоларининг ўз эхтиёжларини 
қондириш мақсадида табиатнинг фойдали қисмларини ўзлаштиришиши тушунилади. 
Табий ресурслардан окилона фойдаланиш -жамиятнинг турли эхтиёжларини қондириш 
мақсадида ер, ер ости бойликлари, сув ресурслари, атмосфера хавоси, ўсимлик ва ҳайвонот 
12
Хайитбоев Э.Р. Экология ҳуқуқи. Ўқув қўлланма. Т. ЎзМУ 2001 й. 7 бет. 

---

86 
дунёсида фойдаланишга қаратилган илмий жихатдан давлат дастур ва режалари, қонунчилик 
ҳужжатлари қоида-талаблари йиғиндисидан иборатдир. 
Экологик хавфсизликни таъминлаш билан боғлик ҳуқуқий муносабатлар тизими -атроф 
табиий барқарорлиги, аҳолининг соғлигига хавфли таъсир этувчи омилларни камайтириш, олдини 
олиш, чеклаш ва бартараф этишга қаратилган сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маданий-маърифий 
соҳадаги қуйидаги чора-тадбирларни ўз ичига олади; 
-экологик хавфли худуд, экология офати минтақаларини аниқлаш; 
-эклогия экспертизасини жорий этиш; 
-экологик хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш объектларини паспортлаштириш; 
-хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш турлари фаолиятига рухсатномалар бериш; 
-табиий офат, сел, тошқин ва техноген аварияларни аниқлаш, олдини олиш; 
-ахолининг экологик-хукукий маданиятини ошириш; 
- ахолининг санитария-гигиена шароитларини яхшилаш ва бошқалар. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, юқорида тавсифланган экологик ҳуқуқий муносабатлар 
давлат экологик сиёсатининг асосий йўналишларни ташкил этади. 
Маълумки, хар бир фан шу жумладан хукук соҳаси узига тегишли ижтимоий муносабатлар 
тизимини урганиш ва тартибга солиш назарий-амалий қоида-талаблар тизимига эга бўлиб, ушбу 
фаннинг предметини ташкил этади. 
Экология ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг алоҳида соҳаси сифатида ижтимоий-ҳуқуқий 
муносабатлар йўналишларини ўрганиш ва тартибга солишни қамраб олувчи ўз предметига эгадир. 
Экология ҳуқуқининг предмети - атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий 
ресурслардан оқилона фойдаланиш ва ахолининг экологик хавфсизлигини таъминлаш жараёнида
пайдо бўладиган ижтимоий мунеосбатларни хукукий томондан тартибга солишдан иборатдир.