Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Cyclobacter нинг ривожланаиши
. Биринчи фазада - ипсимон, 
ҳаракатчан, иккинчи фазада юмалоқ бўлади. Кейин алоҳида кичик-кичик 

---

117 
микроколониялар ҳосил қилади. Учинчи фазада тўрсимон микроколониялар 
ҳосил қилади. Олдинги фазаларда микроб сапрофит усулда озиқланса, 
кейинги фазаларда махсус тутқич ўсимталар ҳосил қилиб, йиртқичлик билан 
ҳаёт кечира бошлайди. 
ТАБИАТДА АЗОТНИНГ АЙЛАНИШИ 
Ер юзидаги барча тирик организмлар қачонлардир ўлик материядан 
ҳосил бўлган, шу билан бирга ўлик материядан кескин фарқ қилади, лекин у 
билан доим муносабатда бўлади. Яъни жонсиз ва жонли табиатдаги 
ўзгаришлар доимий ва узлуксиздир, моддалар бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга 
ўтиб туради, органик моддалар ҳосил бўлади, улар яна парчаланиб туради. Бу 
оддий 
моддаларнинг кичик биологик айланиш доирасидир
.
Бу доирада тирик моддани ташкил этган химиявий элементлардан С, N, 
S, Р нинг табиатда айланиши муҳим аҳамиятга эга, чунки бу элементлар 
оқсил таркибига киради. 
Ўсимликлар атмосферадаги эркин азотни ва органик моддалар -
таркибидаги азотни ўзлаштира олмайди. Улар фақат минерал холдаги азотли 
бирикмалардан: аммонийли ва азотли тузлардан фойдаланади, холос. Агар 
подзол тупроқлар ҳайдалма қатламининг 1 гектарида 6000кг азот бўлса, 
шундан ўсимликлар ўзлаштира оладигани 1 % ни ташкил этади. Лекин бу 
азот экинлардан ҳатто бир марта яхши ҳосил олиш учун ҳам етмайди. 
Демак, ер юзида ҳаёт давом этиши учун ўсимликлар ва ҳайвонлар 
томонидан ҳосил бўлган органик моддалар доим парчаланиб туриши керак. 
Органик моддаларнинг парчаланишида микроорганизмларнинг роли 
ниҳоятда катта. Улар ҳаёт процесси натижасида органик моддаларни 
парчалайди ва СО
2
, Н
2
О, NН
3
, NO
3
, S, Р ва бошқа анорганик моддалар ҳосил 
қилади, бу моддалар яна айланиш доирасига ўтади. Табиатда моддалар доим 
ва узлуксиз айланиб туришини В. Л. Омелянский таъкидлаб ўтган. 
Табиатда азот заҳираси жуда кўп, ҳаво таркибида 
4
]
5 
қисмни азот 
ташкил этади. 1га ер устидаги ҳавода 80000 т азот бўлади. Ер юзида яшаб 
турган организмлардаги азотнинг миқдори 20 - 25
 
миллиард тоннани ташкил 
этади. 
Подзол тупроқлар ҳайдалма қатламининг 1 гектарида 6 т, қора 
тупроқларда 18 т азот бўлади. Микроорганизмларнинг айримлари органик 
моддаларни парчалаб, минерал моддалар ҳосил қилади. Бу минерал 
моддаларни ўсимликлар ўзлаштиради, иккинчи томондан азотфиксаторлар 
ҳаводаги азотни ўзлаштириб, ундан органик моддалар синтезлайди. Шундай 
қилиб, азот табиатда айланиб юради. Азотнинг табиатда айланишида: 
аммонификация, 
нитрификация, 
денитрификация 
ва 
азотофикация 
процесслари боради.