|
Македониялик Александр
Бу вақтда Бесс – Артаксеркс Сўғдиёна ичкарисига қараб
кетади, аммо янги подшони сўғдийлар Спитаман, Аримаз,
Австан (Гавстан) ва Датафернлар асирликка олиб Александрга
топширишга тайёр бўладилар. Александр бундан хабардор
бўлиб, шошилич равишда лашкарбоши Птолемей Лагни
Наутакага
юборади.
Аррианиинг
айтишича,
Оксдан
Наутакагача ўн кунлик йўл бўлган, аммо бу масофани
Птолемей қўшинлари тўрт кун ичида босиб ўтганлар. Соқчилар
ўзлари қўриқлаб турган Бессни махсус жойда қолдириб,
Спитаман тарафдорлари билан бирга македонияликлар учун
номаълум бўлган томонга қараб кетадилар.
Йўлбошчилар ва жангчиларсиз қолдирилган Наутака
ҳамда Мароқанда шаҳарларини Александр осонлик билан қўлга
киритади.
Фақат
Мароқанда
атрофида
жойлашган
босқинчиларга қаршилик кўрсатган сўғдийлар уй–қўрғонлари
подшо буйруғига биноан вайрон қилинади.
Александр Мароқанда шаҳрида ўз ҳарбийларинг бир
қисмини қолдириб, Сирдарё –Яксарт томонга йўл олади.
Мароқанда ва ҳозирги Хўжанд ўртасидаги Уструшона
199
тоғларида македониялик қўшинларга маҳаллий аҳоли –
мамакенлар ҳужум қиладилар. Александр яраланади. Кучли
жанг Александрнинг ғалабаси билан якунланиб, унда 22 минг
уструшоналиклар ҳалок бўлади.
Сирдарё этагидан узоқ бўлмаган Кирополис шаҳри қамал
қилинади. Шу даврда Яксартнинг шимолий қирғоғида саклар
тўпланиб македонларга ҳужум уюштириш ҳозирланадилар.
Александр ҳозирги Бекобод ва Хўжанд оралиғида Сирдарёдан
кечиб ўтади ва каттиқ жангдан сўнг саклар чекинадилар.
Александр ортга қаайтиб Яксарт бўйида Александрия
Эсхата (узоқ, чекка Александрия) шаҳрига асос солади. Шу
даврда кутилмаганда Сўғдиёнадан хавотирли хабар келади –
Спитаман бошчилигида юнон-македонларга қарши қўзғолон
бошланади ва Мароқандадаги Александрнинг ҳарбий қисмлари
қамал қлинади.
Қўзғолончиларни тор–мор қилиш учун Александр Фарнух
ва Каран бошчилигидаги пиёда ҳамда отлиқ асркарларни
Мароқандага шошилинч жўнатади. Политимет – Зарафшон
бўйидаги жангда Спитаман юнонлар устидан ғалаба қозонади,
икки мингдан ортиқ юнон–македонлар ҳалок бўладилар.
Александр учун бу ҳам катта мағлубият бўлиб, Спитаманга
қарши жиддий тайёргаллик қўришни талаб қилади.
Александр асосий кучлари билан Мароқандага етиб
келади, аммо,Спитаман Мароқандадан шимолга ва кейинчалик
Бухоро воҳасига чекинади. Ғазабланган Александр (у ҳали
бирор марта енгилмаган эди) Мароқанда ва Қуйи Зарафшон
даштлари оралиғидаги тинч аҳолини қириб ташлайди.
Мил. авв 328 йилда Спитаман Бақтрияда
ва Қуйи
Зарафшонда юнон-македонларга қарши ҳужум уюштиради.
Аммо, бу жанглар қўзғолончилар учун муваффақиятсиз
якунланади ва Спитаман саклар билан чўлга қочишга мажбур
бўлади. Саклар Александрнинг кўчманчилар ерларига ҳужумга
тайёргарлик кўраётганида хабардор бўлиб, Спитаманни
ўлдирадилар.
Суғдиёна харобага айланиб қолади, жуда кўп суғдийлар
тоғларга қочиб яширинадилар. Мил. авв. 327 йилда Александр
Ҳисор тизмасида жойлашган Оксиарт эгаллаб турган «Сўғд
қалъаси»ни қўлга киритиб, унинг гўзал қизи Равшана–
Рухшанакка (Роксана) уйланади.
200
Яна бир қудратли қалъа (Хориен ёки Сизимитр) Суғдиёна
ва Бақтрия чегараларидаги тоғларда жойлашган. Бу ерда
Хориеннинг оила аъзолари ҳамда яқин қариндошлари,
тарафдорлари ва хизматкорлари яширинган эди. Хориен ўз
ихтиёри билан Александрга бўйсунишга рози бўлган. Албатта,
Оксиарт ва Хориенга ўхшаган шахслар ўз ҳаётини, тинчлигини
ва мол–мулкларини ҳимоя қилганлар. Жасур Спитаман ҳам
ўзини сақлаши мумкин эди, аммо у чет эл босқинчиларига
қарши ватаннинг мустақиллиги учун курашди. Спитаман учун
ватанпарварлик ва она ер мудофааси муқаддас бурч бўлган.
Рус олими В.В.Григорьев ватанпарвар сўғдийларга ва
уларнинг бошлиғи Спитаманга хурмат–иззат билан жуда юксак
баҳо берган: “Агар Доро Александрдан ўз подшолигини ҳимоя
қилолмаган бўлса, Бесс разил номард чиққан бўлса ҳам, аммо
бу ерда, Туронда, шундай юраклар топилдики, улар чет
элликларга бўйсуниш сезгисига итоат этмадилар, шундай
қўллар топилдики улар чақирилмаган бегоналарга қарши халқ
қасосини намоён этдилар”. Шуни таъкидлаш жоизки, Спитаман
Зардушт сингари қадимий Спитаман уруғидан келиб чиққан.
Шу боис
унинг номини “Спитаман” деб аташ тарихий
ҳақиқатга жавоб беради. Бироқ, адабиётларда бу исм анънавий
“Спитамен” шаклида нотўғри ёритилади.
Александр Бақтрия, Суғдиёна ва Уструшонанинг бир
қисмини истило қилиб, мил.авв. 327 йилда Ҳиндистонга ҳужум
бошлайди. Ўрта Осиёда Хоразм, Чоч, Фарғона ва саклар юрти
мустақил бўлиб қолади. Сўғдиёна, Бақтрия, Марғиёна ва
Парфия янги давлатга қўшилиб, кейинчалик уларнинг
тупроғида айрим юнон–македон давлатлари вужудга келади.
201
Do'stlaringiz bilan baham: |
