Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улубек номидаги



Download 2,7 Mb.
bet14/18
Sana16.04.2022
Hajmi2,7 Mb.
#557577
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18
Bog'liq
Электрон асбоблар Юнусов М С ва б

p-n ўтиш қандай хоссаларга эга?

  • p-n ўтиш Хосил бўлишида юзага келадиган физикавий жараёнларни тушунтиринг.

  • p-n ўтиш вольт-ампер тавсифномасини тасвирланг ва ту-шунтиринг.

  • Заряд ташувчилар диффузияси ва дайдиши қандай юз бера-ди?

  • Контакт потенциаллари фарқи нима деб нимага айтилади?

    8."Кескин ўтиш" нима?

    1. "Силлиқ ўтиш" нима?

    2. Мувозанатдаги электрон-ковак ўтишда потенциал ва эр-кин заряд ташувчилар концентрацияси тақсимотлари орасидаги боғ-ланишни келтириб чиқаринг.

    3. p-n ўтишда киришмалар концентрацияси тақсимоти қан-дай кўринишларга эга бўлиши мумкин?

    12. Кескин носимметрик p-n ўтикда Хажмий заряд зичлиги тақсимоти қандай кўринишга эга?
    13. Пуассон тенгламасини ёзинг ва тушунтиринг.
    14. Электрик майдон кучланганлиги ва Хажмий заряд зичлиги учун математик ифодаларни ёзинг ва тушунтиринг.
    15. p-n ўтишда потенциал тақсимоти математик ифодасини ёзинг.
    16. Термодинамик мувозанат Холатдаги p-n ўтишнинг энер-гиявий диаграммасини чизинг ва тушунтиринг.
    17. Потенциал тўсиқ деб нимага айтилади?
    18. Заряд ташувчилар учун Максвелл-Больцман тақсимотини ёзинг ва тушунтиринг.
    19. Номувозанат Холатдаги p-n ўтишнинг энергиявий диаграм-масини чизинг ва тушунтиринг.
    20. p-n ўтишга тўғри кучланиш берилган Холда қандай физик жараёнлар юз беради?
    21. p-n ўтишга тескари кучланиш берилган Холда қандай фи-зик жараёнлар юз беради?
    III БОБ. ЯРИМЎТКАЗГИЧ ДИОДЛАР.
    3.1. Яримўтказгич диоднинг тузилиши

    Яримўтказгич диод деб, умуман олганда, асоси p-n тузилмага эга (p- ва n-тур соХалардан ташкил топган) икки электродли элек-трон асбобга айтилади. Одатда р-n тузилманинг р- ва n-соХаларидан бири иккинчисига нисбатан асосий заряд ташувчиларга бойроқ бўлади. Шунга қараб, биринчи соХа эмиттер-Э, иккинчиси эса, база-Б (3.1-расм) дейилади. У база (Б) ва эмиттер (Э) лар билан омик контакт Хосил қилувчи металл сим (С) ёрдамида занжирга уланади.


    Ю
    қорида айтганимиздек, диоднинг асосий функционал хосса-ларини белгилаб берувчи муХим элементи бу ундаги р-n ўтиш, яъни р- ва n-соХаларни бир-биридан ажратиб турувчи юпқа оралиқ қат-ламдир. Фикримизни тушунтириш учун қотишмали германий (3.1-расм) ва диффузиявий кремний диодларининг (3.2-расм) тузилиши ва ясалиш тамойиллари Хақида қисқача тўхталиб ўтамиз.
    3.1-расм. Қотишмали германий диод тузилмаси.
    1 - ташқи симлар; 2 - ток ўтказгич металл электродлар;
    3 - p+-қатлам (эмиттер); 4- p-n ўтиш соХаси; 5- n-қатлам
    (база)

    Германий диодини ясаш учун n-тур (таркибига 1014-1016 см-3 миқдордаги сурьма киритилган) германий пластинаси олинади. Бу пластинани кимёвий йўл билан яхшилаб тозаланиб, устига кичик индий бўлакчаси қўйилади ва водород оқими ўтиб турадиган печ-кага киритилади. Печканинг температураси 5500С га қадар кўтарил-ганда индий суюлиб, ўз навбатида германийни Хам қисман суюл-тиради. Натижада германий пластинаси устида қотишма билан тўл-ган чуқурча (3.3-расм) пайдо бўлади. Бундан кейин печка аста-секин совитилади. Совуқ индийда германийнинг эрувчанлиги кичик бўл-ганлиги сабабли совиш давомида германий атомлари қисман қо-тишма таркибидан чиқиб қайта кристалланади. Шу жараёнда қайта кристалланаётган германий ўз таркибига индий атомларини қисман қўшиб олади ва натижада индий билан (1018 см-3 концентрациялар-


    3
    .2-расм. Диффузиявий кремний диод тузилмаси.
    1 - ташқи симлар; 2 - ток ўтказгич металл электродлар;
    3 - p+-қатлам; 4 - n-қатлам; 5 - p-n ўтиш соХаси;
    6 - Химоявий қоплама p-n ўтиш соХаси; 7 - омик
    контактнинг n+-қатлами

    г
    ача) бойитилган р-тур германий қатлами Хосил бўлади, яъни р-n ўтиш юзага келади. Энди ушбу тузилмага тегишлича кимёвий ишлов берилиб, унинг n- ва р-қисмлари электродлар ва чиқиш симлари би-лан жиХозланса, Хамда герметик беркиладиган қопламага жойланса, диод Хосил бўлади.


    3.3-расм. Қотишмали n-германий диод тузилмаси
    Энди диффузия усули билан ясаладиган диодларга мисол кел-тирайлик. Ушбу усул ёрдамида асосан кремний ясси диодлари яса-лади. Диод ясаш учун керакли ўлчамдаги, тегишли механик Хамда кимёвий ишлов берилган ва керакли турдаги (р- ёки n-тур) кремний пластинаси олинади. Сўнгра, махсус реакторларда 1100-12000С тем-ператураларда пластинанинг бир томонига тахминан микрометр ат-рофидаги чуқурликкача фосфор (р-тур кремнийга) ёки бор (n-тур кремнийга) диффузия йўли билан (3.4а,б-расм) киритилади. Бундай усул билан кремнийнинг маълум қатламини 1018-1019 см-3 концен-трацияларгача бор ёки фосфор билан бойитиш мумкин.
    Шундай қилиб, р-кремний сиртида n-тур ўтказувчанликка эга, n-кремний сиртида эса, р-тур ўтказувчанликка эга бўлган қатламлар Хосил бўлади, яъни р-n ўтиш юзага келади. Энди бундай тузилма-ларга тегишли кимёвий ишлов берилса, электродлар ва чиқиш сим-лари билан жиХозланса, Хамда герметик беркитиладиган қопламага жойланса, диод олинади.
    Диод қопламасининг герметик беркитилиши унинг нам муХит-ларда Хам меъёрда ишлаш имконини беради. Германий диодларнинг энг юқори ишлаш температураси +700С гача, кремний диодларники эса, +1500С гача боради.

    Яримўтказгич диодларни икки гуруХга: нуқтавий ва ясси диод-ларга ажратиш мумкин. Нуқтавий диодларнинг р-n ўтиши тахминан яримсфера шаклига эга ва контакт юзаси 10-13-10-14 см2 лар атрофи-да бўлади. Улар юқоритакрорийликлар соХасида ишлаш учун мўл-жалланган.
    3.4а,б-расм. Диффузиявий p-n ўтиш олиш

    Ясси диодларда р-n ўтиш ўлчамлари етарли даражада катта (юзаси Хатто 1 см2 ларгача бориши мумкин) бўлади. Бундай диод-лар ўзгарувчан электрик токларни тўғрилагичларда, қудратли қурил-маларда қўлланилади.


    3.2. Диодда содир бўладиган физикавий Ходисалар


    Одатда диоднинг асосий хоссасини ундаги р-n ўтиш белги-лайди. Шу сабабли идеаллаштирилган диоднинг вольт-ампер тавсиф-номаси р-n ўтиш учун чиқарилган (2.3 га қаранг) формула


    (3.1)
    билан ифодаланади.
    Бироқ, Хақиқий диодларни олсак, уларда II бўлимда эътиборга олинмаган бошқа физик Ходисалар Хам содир бўлади. Шу сабабли юқоридаги боғланишнинг хусусиятига қатор қўшимча сабаблар Хам таъсир кўрсатади. Ана шу омилларнинг асосийларини базаси n-яримўтказгичдан иборат диод мисолида таХлил қилиб ўтамиз.
    Диодга тескари кучланиш берилган Хол. Бу шароитда р-n ўтишда ёпувчи қатламнинг қалинлиги ортади, потенциал тўсиқ баландлиги ўсади, ва демак, диод катта қаршиликка эга бўлади, ва ниХоят р-n ўтиш орқали
    (3.2)
    тескари ток оқади.
    Бироқ, J0 тескари токнинг қиймати диодга фақат тескари куч-ланиш берилгандагина эмас, балки тўғри кучланиш берилганда Хам аХамиятга эга. Чунки
    (3.1')
    Аввал II бобда биз тескари ток асосан иссиқлик таъсирида за-рядлар жуфтининг генерацияланиши натижасида кучаяди, деб айтган эдик. Шунинг учун бу ток иссиқлик токи деб юритилади. Хақиқий яримўтказгич диодларда эса, иссиқлик токи тескари токнинг бир қисмини ташкил қилади. Умуман тескари ток яна р-n ўтишда эркин заряд ташувчиларнинг генерацияланиш токи, сизиш токи ва бошқа-лардан ташкил топади.
    Иссиқлик токи катталигини белгиловчи сабабларни қисқача кўриб чиқайлик.
    Иссиқлик токи. Иссиқлик токи учун қуйидаги формулани ёзиш мумкин:
    (3.3)
    бу ерда, ва - ноасосий заряд ташувчиларнинг мувозанатий концентрациялари, ва - коваклар ва электронларнинг яшаш вақтлари, ва - коваклар ва электронларнинг диффузиявий йўл узунлиги, e-электрон заряди, S - р-n ўтиш юзаси.
    Демак, иссиқлик токи ана шундай параметрларга боғлиқ экан, диод ясаш вақтида унинг ана шу хусусиятларини Хисобга олмоқ ке-рак.
    Иссиқлик токининг ноасосий заряд ташувчиларнинг концен-трациялари ва ларга боғлиқлиги Хам муХим омилдир. Маса-лан, маълум даражада соддалаштириш йўли билан қуйидаги тахми-ний муносабатни олиш мумкин:
    (3.4)
    бу ерда, dn- n-соХа узунлиги, Dp-ковакнинг диффузия коэффициенти, Ng- n-соХадаги донорлар концентрацияси, ni-хусусий яримўтказгич-да заряд ташувчиларнинг мувозанатий концентрацияси.
    Шундай қилиб, иссиқлик токининг қиймати га мутаносиб экан. Масалан, Тқ300 К да германий учун , кремний учун эса . Dp нинг германий учун қиймати кремнийни-кига қараганда 3,5 марта каттароқ. Бу катталикларни ўрнига қўйиб, ва германий билан кремний учун S, Wn, ва Ng лар қийматларини бир хил деб Хисоблаб, германийда иссиқлик токи кремнийникига нисба-тан тахминан 106 марта катта эканлигини кўрсатиш мумкин.
    Генерация токи. Хақиқий диодларда тўсувчи қатлам қалинлиги чекли қийматга эга бўлиб, бу соХада Хам унинг ташқарисида Хам заряд ташувчилар генерацияланиб ва рекомбинацияланиб туради. p-n ўтишда генерацияланувчи заряд ташувчилар, ўтишдаги Ек электрик майдон таъсирида тўсувчи қатламдан чиқариб юборилиб Jg генера-ция токини Хосил қилади. Эркин заряд ташувчилар тўсувчи қатлам-да Хосил бўлганми ёки диоднинг эмиттер, ёки база қисмида Хосил бўлиб, кейин тўсувчи қатламга кириб қолганми, ундан қатъий назар, шу тўсувчи қатламда генерацияланган заряд ташувчилар сони реком-бинация токи Jr ни Хосил қилади.
    Генерация токи учун қуйидаги ифодани ёзиш мумкин:
    (3.5)

    бу ерда, d - p-n ўтишдаги Хажмий зарядлар қалинлиги (3.5-расм).

    3.5-расм. p-n ўтикда Хажмий зарядларнинг тўпланиши.


    Тескари кучланишнинг бир вольтлардан ортиқ қийматларида Jg генерация токи Jr рекомбинация токидан анча катта бўлади.


    Германий ва кремнийда ni лар тахминан 103 марта фарқ қил-ганлиги сабабли геометрик ўлчамлари бир хил р-n ўтишлар учун Jg қиймати германийда кремнийдагига нисбатан тахминан 1000 марта катта бўлиши (3.5) тенгликдан кўриниб турибди.
    ва эмиттердаги (n-соХа) киришмавий атомлар концен-трацияси Na базадаги киришмавий атомлар Ng концентрациясидан анча катта (Na >>Ng, Хамда ) бўлган шароитлар учун
    (3.6)
    муносабатни топиш мумкин. Бу формулага асосан ва Тқ300 К да германийдан ясалган диод учун га, кремнийдан ясалган диод учун эса га тенг эканлигини кўрсатиш мум-кин.
    Сизиш токи. Диодлар сиртларида содир бўладиган Ходисалар сизиш токлари деб аталувчи Jc токларни юзага келтиради. Бу токлар катта тескари кучланишларда германий диодларда иссиқлик токи J0 га, кремний диодларда эса, генерация токи Jg га тенглашиб қолади. Jс сизиш токи тескари токнинг анчагина қисмини ташкил қилади. У вольт-ампер тавсифнома тескари тармоғининг вақтга ва иқлим ша-роитига қараб ўзгаришига муХим Хисса қўшади.
    Тўла тескари ток. Шундай қилиб, диоднинг Jтес тескари токи бир неча токлардан ташкил топар экан:
    (3.7)
    Германий диодларда, Тқ300 К да тескари токни асосан иссиқ-лик токи, кремний диодларда эса, генерация токи ташкил қилади.
    Тескари ток одатда германий диодларда кремний диодлардаги-га қараганда 10 нинг бир неча даражаси қадар катта бўлиши юқори-да келтирилган маълумотлардан кўриниб турибди.
    Диодга тўғри кучланиш берилган Хол. Диодга тўғри кучланиш берилганда, р-n ўтишдаги потенциал тўсиқ пасаяди. Натижада муво-занат бузилади ва диод орқали тўғри ток J оқа бошлайди. Бу Холда диодда содир бўладиган физикавий Ходисалар идеаллаштирилган р-n ўтишдаги Ходисалардан фарқ қилади. Ана шу Ходисаларнинг асо-сийларини кўрайлик.
    Рекомбинация токи. Диодга тўғри кучланиш берилганда р-n ўтишдаги потенциал тўсиқ камайиб, беркитувчи қатламга кириб бо-рувчи заряд ташувчилар сони Хамда уларнинг бу қатламда мавжуд бўлиш вақти ортади, ва шу сабабли рекомбинация Ходисалари гене-рация Ходисаларидан кучлироқ ва демак, рекомбинация токи генера-ция токидан катта, бўлади. Унда
    (3.8)

    Download 2,7 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling

    kiriting | ro'yxatdan o'tish
        Bosh sahifa
    юртда тантана
    Боғда битган
    Бугун юртда
    Эшитганлар жилманглар
    Эшитмадим деманглар
    битган бодомлар
    Yangiariq tumani
    qitish marakazi
    Raqamli texnologiyalar
    ilishida muhokamadan
    tasdiqqa tavsiya
    tavsiya etilgan
    iqtisodiyot kafedrasi
    steiermarkischen landesregierung
    asarlaringizni yuboring
    o'zingizning asarlaringizni
    Iltimos faqat
    faqat o'zingizning
    steierm rkischen
    landesregierung fachabteilung
    rkischen landesregierung
    hamshira loyihasi
    loyihasi mavsum
    faolyatining oqibatlari
    asosiy adabiyotlar
    fakulteti ahborot
    ahborot havfsizligi
    havfsizligi kafedrasi
    fanidan bo’yicha
    fakulteti iqtisodiyot
    boshqaruv fakulteti
    chiqarishda boshqaruv
    ishlab chiqarishda
    iqtisodiyot fakultet
    multiservis tarmoqlari
    fanidan asosiy
    Uzbek fanidan
    mavzulari potok
    asosidagi multiservis
    'aliyyil a'ziym
    billahil 'aliyyil
    illaa billahil
    quvvata illaa
    falah' deganida
    Kompyuter savodxonligi
    bo’yicha mustaqil
    'alal falah'
    Hayya 'alal
    'alas soloh
    Hayya 'alas
    mavsum boyicha


    yuklab olish