Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ўзбекистон республикаси вазирлар

3.2. Суғорма деҳқончилик маданиятининг минтақанинг иқтисодий ва маданий муносабатлари ривожидаги ўрни.

Ўтроқ деҳқончилик маданияти шаклланиши турли ҳудудлар ўрта-сидаги маҳсулот алмашуви ва савдо алоқалари ривожига ҳам катта таъ-сир кўрсатди. Маълумки, яқин қўшни ҳудудлар ўртасидаги маҳсулот

1 Батафсил қаранг: Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. – Тошкент: Университет, 1998. Ўша муаллиф. Қадимги Ўрта Осиё тарихи. – Тошкент: Университет, 2004.

65

алмашинуви тош давридаёқ ўзаро маҳсулот айирбошлаш, биринчи гал-да хомашё алмашиш шаклида бошланган эди1.

Палеолит даврида тошга ишлов бериш техникаси соҳасида қўлга киритилган янгиликларнинг нисбатан катта ҳудудларда тарқалишига асосланган мутахассислар ўзаро қўшни жамоалар ўртасида доимий хў-жалик алоқалари ва ўзаро маданий таъсир мавжуд бўлганлиги ҳақида фикр билдирадилар2. Албатта, сўнгги палеолит даврида Ўрта Осиёда-ги турли қабилалар ўртасидаги ўзаро маҳсулот алмашинуви фақат тош меҳнат қуроллари ва хомашёларни айрибошлашдан иборат бўлмасдан, анча кенг доирада амалга оширилган бўлиши ҳам мумкин. Жумладан, баъзи мутахассислар фикрича, бу ерда нафақат турли маҳсулотлар алмашиниши амалга оширилган, шу билан бирга конлардан хомашё олиш, уларга қайта ишлов бериш, маҳсулотлар тайёрлаш бўйича ўзаро тажриба ҳам алмашилган3.

Шу тариқа, тарихнинг энг қадимги даврларида турли ҳудудлар ўрта-сидаги маҳсулотлар алмашинуви нафақат тор доирада, бир қабиладан бевосита қўшни қабилага маҳсулот чиқариш тарзида борган, балки шу билан бирга баъзи нодир маҳсулотлар ҳудуддан ҳудудга, қабиладан қабилага ўтиб узоқ ўлкаларга хам етказиб берилган.

Мутахассислар фикрича, ўзаро иқтисодий ва хўжалик муноса-батларига ўтилган дастлабки даврида алмашинаётган маҳсулотлар қийматини белгиловчи мезонлар мавжуд бўлмаган4. Лекин фикримиз-ча, турли қабилалар ва ҳудудлар ўртасида маҳсулот алмашинувининг кучайиши мезолит даврига келиб тўлов воситаси сифатида алоҳида қийматга эга бўлган нодир маҳсулотлардан фойдаланишга ўтилишига

1 Масалан, Сибирдаги маконлардан Кавказ тоғларида тарқалган обсидиан (тош тури), рус даштларидаги қўрғонлардан Болтиқ бўйидан келтирилган янтарь, Европа ва Осиёнинг денгиз ҳамда океанлардан узоқда жойлашган минтақаларидан денгиз чиғаноқларининг топилиши ва бошқа кўплаб мисоллар бу даврдаги маҳсулот алмашув жараёнлари ва йўналишлари ҳақида фикр юритишга имкон беради. Батафсил қаранг: Мавлонов Ў.М. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. – Тошкент: Академия, 2008. – бетлар.

2 Файнберг Л.А. Возникновение и развитие родового строя // Первобытное обше-ство. – М.: Наука, 1975. – С. 54.

3 Касымов М.Р. Кремнеобрабатывающие мастерские и шахте каменного века … – С. 123

• 
  Алексеев А., Першиц Л. История первобытного общество. ... С. 186.
  

66

олиб келган бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Маҳсулот алмашинувининг илк босқичларида нодир маҳсулотлар қабила бошлиқлари, жамоада алоҳида ҳурмат ва нуфузга эга бўлган кишиларга бериладиган совға тарзида, яъни ўзаро совғалар алмашинуви шаклида ҳам амалга ошири-лганлигини кўплаб этнографик тадқиқотлар натижалари тасдиқлайди.

Бронза давридаёқ Қадимги Шарқ дунёсининг цивилизация марказ-ларида бир хил шакл ва оғирликдаги ўлчов тошлари пайдо бўла бош-лайди. Бу умум қабул қилинган оғирлик ўлчови стандартлари мавжуд эканлигидан далолат беради. Бундай ўлчов тошлари Ўрта Осиёдаги ўтроқ деҳқончилик маконлардан, хусусан Саразмдан ҳам топилган-лиги минтақамизда маҳсулот алмашув ва савдо алоқалари бронза дав-ридан бошлаб изчил ривожланиб келганини тасдиқлайди1. Бу даври-да Ўрта Осиёда нафақат ички, шу билан бирга қўшни ҳудудлар билан ҳам иқтисодий алоқалар, ўзаро маҳсулот айирбошлаш мавжуд бўлиб, маҳсулотлар бир неча босқичда, қўшни ҳудудлар орқали ўзоқ ўлкаларга ҳам етказиб берилган. Бутун Шарқ дунёсида бўлганидек, минтақамизда ҳам бронза даврида товар-пул муносабатлари мавжуд эмас эди. Пул ва-зифасини турли қимматбаҳо тошлар (ложувард ва бошқалар), металл ва металлдан ясалган буюмлар, ғалла ёки чорва моллари ва бошқа маҳсулотлар бажарган2. Бу ерда Ўрта Осиёнинг бир қанча қадимги маконларидан Ҳинд океани учрайдиган каури-чиғаноқлар топилгани эътиборлидир. Чиғоноқлардан узоқ даврлар мобайнида турли геогра-фик минтақаларда, айниқса ривожланган жамиятларнинг периферия (чекка худуд)ларида нарх ўлчови сифатида фойдаланилганидан келиб чиқсак3, улар минтақамизда ҳам нарх ўлчови ва алмашув воситаси

1 Исомиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. – Таш-кент: Изд. Народного наследия им. А.Кадыри, 2002. – С. 181.

2 Массон М.Е. Обмен и торговля в первобытную эпоху.–Л., 1973. ВИ. № 1; Ши-ринов Т.Ш. Древнейшие торговые пути Средней Азии (III-II тыс. до н.э.). // Формиро-вание и развитие трасс Великого Шелкового пути в Центральной Азии в древности и средневековье. – Т., 1990. – С. 44.

3 Масалан, баъзи мутахассислар фикрича Хитойда ҳам бошқа ҳудудлардаги каби энг универсал пул вазифасини жанубий денгизлардан олиб келинган каури

– чиғоноқлар ўйнаган. Янги Гвинеяда тўлов воситаси бўлиб хизмат қилган каури-чиғаноқлар қирғоқдан узоқ бўлган ички районларда катта қийматга эга бўлиб, хусусан битта чўчқанинг баҳоси бу ҳайвоннинг бўйнини бир марта ўрашга етадиган чиғаноқ ипига тенг бўлган. Бу ҳақда қаранг: Быков А.А. Монеты Китая. – Л., 1969. – С. 4 - 6.

67

ёки ибтидоий «пул» ҳисобланган бўлиши мумкин. Жанубий денгиз-лар ва океанлардан анча узоқ масофада жойлашган Ўрта Осиёнинг ички воҳаларидаги қадимги деҳқончилик манзилгоҳларидан топилган каури-чиғаноқлар узоқ мамлакатлар, хусусан Ҳинд уммони ва Қизил денгиз кўрфази ҳудудлари билан ўзаро маҳсулот алмашув мавжуд бўлганлигининг яна бир исботидир1.

Ўрта Осиёда бронза давридан бошлаб ички ва ташқи савдо алоқалари ривожланган бўлса-да, тўлов воситаларига оид маълумотлар етарлича ўрганиб чиқилмаган. Бунга асосланган баъзи тарихчилар Ўрта Осиёда товар-пул муносабатларининг пайдо бўлишини минтақада металл тан-галар пайдо бўлган давр, яъни аҳамонийлар даврига бориб тақайдилар. Лекин сўнгги тадқиқотларнинг далолат беришича, бронза ва илк темир даврида Ўрта Осиёда тўлов воситаси сифатида металл бўлаклари ва қуймалари, деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари, кулолчилик ва темирчилик буюмлари ва бошқалардан кенг фойдаланилган2.

Ташқи савдода (вилоятлар, мамлакатлар ўртасида) пул ўлчови сифа-тида хомашё, қимматбаҳо ҳунармандчилик буюмлари (металл идиш-лар, яроғ-аслаҳалар, зеби-зийнатлар), қимматбаҳо тошлар ҳамда олтин ва кумушдан ҳам фойдаланилган. Бақтрия тупроғида топилган Фуллол (Афғонистон) ва Амударё (Тожикистон) хазиналаридаги юқори санъат даражасида ишланган олтин ва кумуш буюмлари ана шундан далолат бериши мумкин.

Шу тариқа, Аҳамонийлар давридан олдин Ўрта Осиёда танга пуллар номаълум бўлиб, юқорида айтилганидек савдо-сотиқ жараёнида чорва ва озиқ-овқат маҳсулотлари “пул” вазифасини бажарган. Савд муно-сабатлари асосан тенг қийматли маҳсулотларни ўзаро айрибошлаш кўринишида амалга оширилиб, бу ҳолат табиийки савдо ва иқтисодий алоқалар ривожига тусқинлик қилар эди.

Ўрта Осиёда бронза давридаёқ кенг йўлга қўйилган савдо-сотиқ ва товар-маҳсулот айирбошлаш мил. авв. V-IV асрлардан бошлаб, янги поғонага кўтарилади. Бу Ўрта Осиёнинг катта қисми Аҳамонийлар

• 
  Жўрақулов М., Жўрақулова Д.М. Самарқанд ҳудудининг энг қадимги ма-даният тарихи саҳифаси // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни: Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материаллари. – Тошкент-Самарқанд: Фан, 2007. – Б. 8.
  

• 
  Сагдуллаев А.С. Усадьбы древней Бактрии. –Ташкент: Фан, 1987.– С. 66-68.
  

68

империяси таркибига киритилиши ва минтақада илк металл тангалар-нинг пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда бошланди1. Шу ўринда илк металл тангалар мил. авв. I минг йиллик бошларида Лидияда пай-до бўлганлигини айтиб ўтиш керак2. Маълумки, мил. авв. 522 йилда аҳамонийлар тахтига ўтирган ҳукмдор Доро мамлакатнинг иқтисодий молиявий аҳволини мустаҳкамлаш мақсадида пул ислоҳоти ўтказган эди. Унга кўра, бутун мамлакат миқёсида икки хил тангалар: фақат шоҳ томонидан зарб қилинадиган олтин танга – Дарий (8,4 г) ва маҳаллий сатрапларга зарб қилиш ҳуқуқи берилган кумуш танга – Сикл (5,4 г) муомалага киритилди3. Аҳамонийларнинг кумуш тангалари Ўрта Осиё жанубидаги ва Хоразм воҳасидаги ёдгорликлардан топилиши4 бу давр-да минтақанинг Аҳамонийлар давлати таркибига кирган ҳудудларида асосий тўлов воситаси сифатида кумуш танга - сикллар етакчи ўрин тутганлиги ҳамда Ўрта Осиёнинг жанубидаги вилоятларнинг Аҳамонийлар империясининг марказий ҳудудлари ва бошқа ўлкалар билан иқтисодий-савдо ва маданий алоқалари янада фаоллашганидан далолат беради. Бу даврда Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларида ҳам то-вар-пул муносабатлари шаклланади, аҳамонийлар танга пуллари муо-малага кириб келди. Лекин, бу жараён, яъни Ўрта Осиёда металл танга-ларнинг тўлов воситаси сифатида муомалага кириб келиши қадимдан амалда бўлиб келган анъанавий тўлов воситаларини бирданига сиқиб чиқара олмаган.

Александр Македонский истилосидан кейин Ўрта Осиёда антик юнон анъаналарига мос тангалар зарб қилина бошлади. Ўзбекистон-нинг жануби-ғарбий вилоятлари (Варахша, Самарқанд, Кўҳна Фазли, Дарбанд, Термиз ва бошқалар) ҳудудидан Александр Македонский ва

1 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В. Очерки по истории цивилизации древнего Узбекистана: государственность и права. –Т., 2000. – С. 61.

2 Айрим тадқиқотчилар металл тангалар бу даврда Юнонистонда ҳам бўлганини қайд этишади.

3 Доро I томонидан зарб қилиниб, муомалага киритилган олтин танга – дорий-нинг юнон тангаларига нисбатан қийматини Рим тарихчиси Аммиан Марцеллин қўйидагича қайд этади. 3000 дарий 1 талантга (юнон пул бирлиги) тенг бўлган. 1 та-лант эса 26 кг. оғирликни ташкил этган. Аммиан Марцеллин. Римская история. –М.: ЛАДОМИР, 2003. – С. 74.

4 Аюпова Ф.Р. Становление и развитие монетной иконографии в Среднеазиатском Двуречье ... – С. 64.

69

унинг ворислари даврида зарб этилган кўплаб тангалар топилган бў-либ1, улар минтақанинг жанубий ҳудудларидаги товар-пул муносабат-лари ривожидан далолат беради.

Шу тариқа, мил. авв. IV аср охирларидан бошлаб Ўрта Осиёда юнон-грек тангалари пайдо бўлди ва эллин танга зарб этиш анъанала-рига монанд металл тангалар кенг тарқала бошлади. Нумизматик ёд-горликларида эллинизм маданиятига хос баъзи хусусиятлар илк ўрта асрларгача, баъзи элементлари эса то ислом дини минтақага кириб кел-гунича, яъни янги турдаги мусулмон тангалари (дирҳам, динор ва б.) муомалага киритилгунигача сақланиб келди.

Илк ўрта асрларда Ўрта Осиё ҳудудида Византия тангалари ҳам кенг тарқалади. Тадқиқотчилар Византиядаги тангалар зарб қилиш усулининг Ўрта Осиёга таъсирини, хусусан Суғд, Чоч ва Чағониённинг баъзи тангаларида иконография шаклланишига таъсирини қайд этади-лар.

Буюк ипак йўли шакллангандан кейин Ўрта Осиёда Хитой тангала-ри – у-шу ҳам пайдо бўла бошлайди. Хитой ва минтақамиз ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқалар ривожидан далолат берувчи бундай топилмалар Фарғона водийсидаги, Тошкент воҳасидаги бир қанча ёдгорликлардан топилган2. Баъзи мутахассислар Фарғонадаги ички савдода Хитой у-шу тангалари ва уларга тақлидан ясалган тан-галар амалда бўлганлиги эҳтимолини қайд этиш билан бирга, у-шу ва тань сулоласи тангаларининг Византия ва сосонийлар тангалари каби халқаро валюта сифатидаги аҳамиятига ҳамда Ўрта Осиёнинг шарқий ҳудудлари Хитойнинг сиёсий ва иқтисодий манфаатлари зонасига кир-ганлигига урғу бериб ўтадилар3.

Қадимги жамият ривожига мос равишда Ўрта Осиёда ички ва ташқи бозор учун маҳсулот ишлаб чиқариш ҳам босқичма-босқич ривожланиб борди. Уларни батафсил кўриб чиқиш мавзумиз доирасига кирмагани боис, бу масаланинг умумий хусусиятига қичқача тўхталиб ўтамиз. Те-

1 Ртвеладзе Э.В. Александр Македонский в Бактрии и Согдиане. –Т., 2001. – С.

118.

2 Буряков Ю.Ф. Экономические и культурные связи Чача и Ферганы // Буюк Ипак йўли ва Фарғона водийси: Республика илмий-амалий анжумани материаллари. – Тош-кент, 2004. – С. 25.

3 Ртвеладзе Э.В. Великий шелковый путь. – Ташкент, 1999. – С. 134.

70

гишли маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, минтақамизда ички ва ташқи эҳтиёжлар учун маҳсулот тайёрлаш даврий жиҳатдан бир неча босқичга бўлинади. Унинг илк босқичи асосан хомашё ва нодир тош-лар (чақмоқтош, ложувард, сердолик, феруза ва бошқалар), қимматбаҳо металлар (олтин, кумуш, мис ва бошқалар) ва минералларни қазиб олиш, дастлабки ишлов бериш билан боғлиқ ҳолда ривожланган. Бу босқичнинг бошланиши асосан полеметалл даврига тўғри келиб, кей-инги тарихий даврларда янада кучайиб борганлигини кўриш мумкин.

Ўрта Осиёнинг турли тарихий-маданий вилоятларининг ички ва ташқи савдо алоқаларидаги иштирокининг кейинги муҳим босқичи илк темир давридан бошлаб, айниқса минтақада метал тангалар пайдо бўлган даврдан бошлаб жадал ривожлана бошлади. Ижтимо-ий табақалашув, қадимги давлатларнинг шаклланиши, иқтисодий-савдо марказлари сифатидаги катта аҳамиятга эга бўлган қадимги шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва миқдори ошиб бориши, ички ва ташқи алоқаларнинг ривожланиши бозор учун сифатли ва кўп миқдорда маҳсулот ишлаб чиқаришга туртки берарди. Бу даврда кейинги та-рихий даврларда ҳам деярли ўзгаришларсиз келган иқтисодий ихти-сослашув узил-кесил шаклланди. Бу минтақанинг йирик дарёлари ва уларнинг ирмоқлари водийсида жойлашган деҳқончилик воҳаларида ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалик экинлари ва бошқа маҳсулотлар турида, кўчманчи чорвадорлар маҳсулотларида (от, туя, қорамоллар, қўйлар, тери, жун ва бошқалар) ва турли туман ҳунармандчилик бу-юмларида кўзга ташланади. Бу босқичда минтақамиз деҳқончилик воҳаларида қўлга киритилган ютуқлар савдо йўллари йўналишлари билан бирга қўшни халқларга ҳам тарқалгани, чорвадор хўжаликларда боқиладиган отлар ва туяларга нафақат ички, шу билан ташқи бозорда ҳам талаб катта бўлиб келгани, нафақат хомашё, шу билан бирга ташқи бозорда юксак қадрланган кўплаб ҳунармандчилик маҳсулотлари иш-лаб чиқиш йўлга қуйилгани эътиборлидир1.

Илк ўрта асрларда, хусусан Турк ҳоқонлиги даврида Буюк ипак йўли бўйлаб халқаро савдо алоқалари ниҳоятда ривожланиб, ички ва ташқи бозор учун маҳсулот ишлаб чиқариш ўзининг ривожлан-ган босқичига кирди. Бу даврда ҳам минтақанинг кўпгина шаҳар

1 Қаранг: Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари. ... бетлар.

71

ва қишлоқлари нафақат ички, шу билан бирга ташқи савдода ҳам қадрланган маҳсулотлар ишлаб чиқарганлар. Хусусан, илк ўрта аср-лардан бошлаб Бухоро яқинидаги Зандона қишлоғида тайёрланган ва ўз сифати билан Ироқ, Форс, Кирмон, Ҳиндистон ва бошқа жойларга “Зандонийчи” номи билан шуҳрат қозонган мотони1, илк ўрта асрлар-да ишлаб чиқарила бошлаган ва бутун ўрта асрлар даврида Шарқ ва Ғарбда машҳур бўлган Самарқанд қоғозини2, шойи мотолар, ипак ва жундан тўқилган гиламлар ва бошқа ҳунармандчилик маҳсулотларини айтиб ўтиш мумкин.

Бу даврда деҳқончилик маҳсулотлари (пахта, ҳўл ва қуруқ мева-лар), чорвадор қабилалар етказиб берадиган қоркўл терилар3, асосий улов воситалари бўлган туя ва отлар ҳамда чорва моллари минтақанинг ташқи экспорт маҳсулотларида асосий ўрин тутиб келган.

Минтақанинг қадимги давр ва илк ўрта асрлардаги ташқи иқтисодий-савдо алоқаларини таҳлил қилиш, айрим ўзига хос хусусиятларга эътибор қаратишни талаб этади. Буни айрим вилоятларнинг ташқи алоқаларда тутган ўрни мисолида қараб чиқиш мумкин. Масалан, Хо-разм воҳаси қадимдан Волгабўйи ва шарқий Европа билан, Бақтрия-

1 Бу мато Бухородаги кўпгина шаҳар ва қишлоқларда ҳам тўқилган. Лекин дастлаб катта қалъага, жума масжидига ва катта бозорга эга бўлган.Зандана қишлоғида тайёр-ланганлиги боис “Занданичи” деб аталган. Буздан тўқилган бу мато сифати юксаклиги боис ипак матолар нархида сотилган. Бу ҳақда қаранг: Наршахий. Бухоро тарихи. ... – Б. 22.

2 Самарқанд қоғози ва унинг аҳамияти ҳақида қаранг: Заҳриддин Муҳаммад Бо-бур. Бобурнома. – Тошкент: Юлдузча, 1989. – Б. 46; Хабибуллаев Н.Н. Среднеазиат-ская бумага в период феодализма // На среднеазиатских трассах Великого шелкового пути. Очерки истории и культуры. –Т.: Фан, 1990. С. 61-81; Ўша муаллиф. Тайна из-готовления древней Самаркандской бумаги // Роль города Самарқанда в истории ми-рового культурного развития: Материалы Международного научного симпозиума, по-священного 2750-летному юбилею города Самарканда. – Ташкент.-Самарқанд.: Фан, 2007. – С. 160-162.

3 Қоракўл териларнинг халқаро аҳамияти айниқса Россия билан савдо алоқалари ривожланган сўнгги ўрта асрларда кучаяди. Бу ҳақда қаранг: Махмуд ибн Вали. Кўрса-тилган Баҳр ал-асрор фи маноқиб ал ахайр. Море тайн относительно доблестей благо-родных (география) / Введение, перевод, примеч. и указатели Б.Ахмедова. – Ташкент: Фан, 1977. – С. 80; Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – С. 79, 104; Зияев Х. Ўрта Осиё ва Сибир (XVI– XIX асрлар). –Т.: Фан, 1962. 83-бет; Ўша муаллиф. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI асрнинг иккинчи ярми – XIX асрлар). – Ташкент: Фан, 1965. – Б. 99.

72

Тоҳаристон Афғонистон ва Ҳиндистоннинг савдо шаҳарлари билан, Фарғона водийси Хитой ва Қашқар билан, Чоч воҳаси минтақамиз шимолидаги дашт қабилалари билан алоқаларда асосий ўрин тутган-лар. Ўрта Осиёнинг марказий ҳудудларини эгаллаган суғдлар эса савдо алоқаларида барча йўналишлар бўйича фаолият юритганлигини кўриш мумкин1.

Марказий Осиёнинг кўчманчи чорвадор халқлари ҳам савдо алоқаларида ўзига хос ўрин тутган. Тадқиқотчилар кўчманчилар сав-до алоқаларида асосан икки хил кўринишда яъни бевосита ва восита-чилик қилиш орқали иштирок этганлигини қайд этишади. Чорвадор қабилаларнинг деҳқончилик воҳалари, савдо ва ҳунармандчилик мар-казлари бўлган шаҳарлар билан бевосита савдо-сотиқ олиб бориши кў-чманчи чорвачилик шаклланган қадимги даврдан бошлаб изчил давом этган ва минтақамиз иқтисодий алақаларида сезиларли ўрин тутган анъана ҳисобланади. Кўчманчи чорвадорларнинг минтақанинг ички ва ташқи савдо алоқаларидаги иштироки савдо карвонларига хизмат кўрсатиш тизимидаги фаолияти анча юқорилиги билан ҳам ажралиб туради. Буни уларнинг савдо карвонларига йўлбошловчилик қилиш, улов воситаларини ижорага бериш, сотиш ёки улар билан карвонларга хизмат қилиш, карвонларни қуриқлаш ва хавфсизликни таъминлашда иштирок этиш, тилмочлик қилиш ва бошқа фаолияти мисолида яққол кўриш мумкин2.

Марказий Осиёдаги иқтисодий алоқаларга геосиёсий вазият ҳам катта таъсир ўтказиб тургани маълум. Бунга антик даврда Парфия хук-мдорларининг Рим маҳсулотларини минтақамизга, Ўрта Осиё савдо-горлари томонидан Хитой маҳсулотларини ғарб мамлакатларига ўтказ-масликка йўналтирилган сиёсатини3 мисол сифатида айтиб ўтиш мум-

1 Суғдларнинг минтақамизнинг ташқи савдо алоқаларида тутган ўрни ҳақида яна қаранг: Ртвеладзе Э. Цивилизации, культура, государственности Центральной Азиии. –Ташкент, 2005.

2 Бу ҳақда батафсил қаранг: Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. – Алматы:

Дайк –Пресс, 2000. – С. 337-338.

3 Айрим тадқиқотчилар бу сиёсат кўпроқ иқтисодий манфаатларни, яъни Парфия учун фойдали бўлган нархларни белгилаш имкониятини сақлаш мақсадида олиб бо-рилган деб ҳисоблайдилар. Бу ҳақда батафсил қаранг: Малькольм Колледж. Парфяне. Последователи пророка Заратустры. – М.: Центрполиграф, 2004. – С. 74-75.

73

кин. Бундай сиёсат илк ўрта асрларда Турк ҳоқонлари ҳомийлигида фаолият юритаётган суғд савдо карвонларини ўз ҳудудидан ўтказма-сликка интилган сосоний хукмдорлар фаолияти орқали давом эттири-лгани ҳам эътиборни тортади1. Сиёсий манфаатлардан келиб чиқиб, айрим ҳудудлар билан савдо алоқаларини тўхтатишга қаратилган сиё-сатни минтақамиздаги ўрта асрлар даврида ҳам кузатилади.

Қадимги Шарқ мамлакатларининг иқтисодий ва маданий алоқалари карвон йўллари бўйлаб олиб борилган ички ва ташқи иқтисодий-савдо алоқалари ривожи бевосита савдо-сотиқ билан шуғулланувчи киши-лар – савдогарлар қатлами пайдо бўлишига олиб келди. Қадимги Шарқ манбаларида “Тамкорлар” деб аталувчи савдогарлар ҳақидаги маълу-мотлар бевосита савдо-сотиқнинг алоҳида касб тури сифатида ажра-либ чиқиши бронза даврида, ўтроқ деҳқончилик маданияти, қадимги шаҳарлар ва давлатларнинг пайдо бўлиши ва ривожига боғлиқ равишда пайдо бўлганлигини кўрсатади. Парфия ҳудудидан топилган хайкал-ларда савдогорлар семиз ва ҳашаматли кишилар сифатида тасвирлан-ганидан келиб чиқсак2, улар жамиятнинг бой-бадавлат тоифаларидан бўлганини қайд қилиш мумкин.

Бу жараён минтақамизда мил. авв. 1 минг йиллик ўрталарида бош-ланиб, кейинги тарихий даврларда ривожланиб борди. Илк ўрта аср-ларга келиб савдо-сотиқ билан шуғулланувчилар фаолиятида ихти-сослашув узил-кесил шаклланиб, халқаро савдо алоқаларида иштирок этувчи, вилоятлар ва шаҳарлараро савдо билан шуғулланувчи савдо-гарлар ҳамда ички, яъни маҳаллий доирада савдо қилувчи дўкондор-ларга қатлами шаклланиб бўлди.

Шу тариқа, қадимги давр ва илк ўрта асрларда минтақамизнинг турли тарихий-маданий вилоятлари, ўтроқ деҳқончилик марказлари бўлган шаҳарлар ички ва ташқи иқтисодий-савдо алоқаларида фаол иштирок этиб, унинг ривожига мос равишда тегишли инфратузилмалар пайдо бўлганини, савдо ва иқтисодий алоқалар минтақа иқтисодининг асосий тармоқларидан бири сифатида ривожланиб келганлигини кўра-миз. Бу алоқалар ўз навбатида маданий мулоқат шаклланиши ва ри-вожланишига ҳам асос яратди.

1 Гумилев Л. Дрение тюрки. – М., 2003. – С. 48-50.

2 Малькольм Колледж. Парфяне. Последователи пророка Заратустры. –М.: Центр-полиграф, 2004.. – С. 75.

74

Ўрта Осиёнинг турли ҳудудлари ўртасидаги ўзаро маданий мулоқат ва маълумот алмашинуви ҳам минтақада суғорма деҳқончилик ма-данияти ривожида ўзига хос ўрин тутган. Маълумки тарихнинг энг қадимги даврларидаёқ турли ҳудудлар ўртасида ўзаро маданий мулоқат ва ҳамкорлик пайдо бўлди. Дастлаб қўшни қабилаларнинг хўжалик юритиш соҳасидаги янгиликларни бир-бирларидан ўзлаштириб бори-ши тарзида бошланган бу жараён, жамият тараққиётига мос равишда кенгайиб, маълум географик ҳудудда ибтидоий ишлаб чиқариш кучла-ри ва воситалари тараққиётига ёрдам берувчи технологик янгиликлар тарқалишига, диний-аҳлоқий қарашлар ва мулоқат тили бирлиги ша-клланишига, қон-қариндош қабилаларнинг ҳудудий яхлитлиги тушун-часи пайдо бўлишига олиб келди. Ишлаб чиқарувчи хўжалик турлари-нинг, меъморчилик ва шаҳарсозлик соҳасидаги янгиликларнинг турли географик кенгликларга тарқалиши ҳам турли ҳудудлар ўртасида олиб борилган маданий мулоқат ва унинг аҳамиятидан далолат беради.

Қадимги даврдан бошлаб турли ҳудудларнинг маданий ҳамкорлигида асосан икки йўналишни кўрамиз. Бу ягона маданиятга мансуб ҳудуднинг таркибий қисмлари ўртасидаги мулоқат ва турли ма-даниятлар ўртасидаги алоқалар кўринишида юзага чиқади. Турли ма-даниятларнинг ўзаро таъсирини кўриб чиқишда, айрим ҳудудларга хос маҳаллий анъаналарни ҳамда кенг географик кенгликларга тарқалган умуммаданий хусусиятларни ҳисобга олиш муҳимдир1.

Қадимги давр ва илк ўрта асрлардаги кенг кўламли маданий мулоқатда ижтимоий-сиёсий ва маданий-ғоявий таъсир алоҳида ўрин тутади. Айрим ҳолларда ғоявий-маданий таъсир натижалари сиёсий-иқтисодий таъсирларга қараганда кўпроқ ўзгаришларни келтириб чиқарганлигини кўриш мумкин. Илк маданий алоқалар натижасида турли хўжалик соҳаларидаги ютуқлар, технологик янгиликлар ҳам босқичма-босқич тарқалиб, бу жараён цивилизациянинг бирламчи ва иккиламчи марказларининг пайдо бўлишига олиб келган асосий омил-лардан бири бўлганини Қадимги Шарқ цивилизацияси марказлари ми-солида кўриш мумкин2.

1 Мавлонов Ў.М. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари... бетлар.

2 Бу ҳақда батафсил қаранг: Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Адолат, 2001. – Б. 46.

75

Турли ижтимоий-иқтисодий ва табиий-географик омиллар са-бабли маданий тараққиёт ер юзининг турли минтақаларида турлича ривожланиб, бу ҳолат бир томондан, илк цивилизациялар ва уларнинг перефириялари (чекка ҳудудлари) пайдо бўлишига олиб келган бўл-са, иккинчи томондан барча тарихий даврларда маданий алоқаларга бўлган эҳтиёжни сақлаб турарди1. Цивилизация марказларининг чек-ка ҳудудларга маданий таъсири иқтисодий-маданий ҳаётнинг турли соҳаларидаги янгиликлар ва ютуқларнинг ёйилишига олиб келган асо-сий омил сифатида тарихнинг энг қадимги даврларидан бошлаб етакчи ўрин тутиб келди. Шу ўринда ҳар қандай маданият ривожи, биринчи галда ички сабаблар билан белгиланишини таъкидлаб ўтиш керак. Чун-ки ҳеч қайси қабила ва халқ четдан олиб келинган иқтисодий-маданий янгиликларни, агар улар бу янгиликларни қабул қилиб олишга тайёр бўлмасалар, ўзлаштира олмаслигини кўплаб тарихий мисоллар ҳам кўрсатади2.

Ўрта Осиё ва Қадимги Шарқ дунёси ўртасидаги маданий таъ-сир ва алоқаларнинг тош давридаёқ бошланганлигини кўриб ўтдик. Мезолит давридан бошлаб, антропоген ландшафтларнинг кенгайи-ши, ишлаб чиқарувчи хўжалик кўникмаларининг ўзлаштирилиши ва кенг ҳудудларга ёйилиши минтақамиз жанубининг ҳам Олд Осиё ва Жануби-Ғарбий Осиёни қамраб олган жараёнлар доирасига тортили-шига, маданий алоқаларнинг илк босқичи бошланишига олиб келди.

Ўрта Осиёнинг жанубий ва марказий ҳудудларининг Қадимги Шарқ цивилизациялари марказлари билан ўзаро маданий мулоқотининг кей-инги босқичи янги тош даврида бошланиб, энеолит ва бронза даврида ўзининг ривожланган палласига кирди. Ўрта Осиёнинг жанубий вило-ятлари узоқ давом этган бу давр давомида Шарқ цивилизациясининг илк ўчоқларидан келаётган иқтисодий ва технологик таъсир доираси-да бўлиб келишди. Бу таъсир суғорма деҳқончилик ва ўтроқ макон-ларнинг пайдо бўлиши, ҳунармандчиликда кулолчилик чархининг жорий этилиши, мис ва бронза металлургиясининг бошланиши, илк

1 Массон В.М. Экономика и социальный строй древных обществ. –Л.: Наука, 1976.

– С. 74; Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Университет, 1997. – Б. 26.

2 Махкамова Д Узбекистан в системы международных культурных связей (особен-ности и законамерности исторического развития) // Дисс. на соиск. уч. степ. канд. ист. наук. – Ташкент, 2005. – С. 47.

76

шаҳарсозлик маданияти ва давлат бошқаруви асосларининг шакллани-ши мисолида кўзга ташланади1.

Илк темир ва аҳамонийлар даври Ўрта Осиё ва Қадимги Шарқ ўр-тасидаги ўзаро маданий таъсирнинг янги босқичини бошлаб берди. Қадимги Шарқ таъсири санъатнинг турли соҳаларида ҳам сезиларли бўлиб, машҳур Амударё хазинаси буюмлари ва бошқа топилмалар шундан далолат беради. Маданий алоқаларнинг бу янги босқичида Ўрта Осиёда дастлабки танга пуллар пайдо бўлди, Хоразм, Бақтрия ва Суғд ёзувига асос бўлган оромий алифбоси кириб келди. Бу давр-да минтақамиз шимолида қадимги туркий ёзувлар ҳам пайдо бўлади. Бу ҳақда Ўзбекистон ҳудудидан топилган қадимги туркий битиклар2, Олмаотадан 50 км. шарқда, Исссиқ дарёси бўйида жойлашган қадимги мозор-қўрғондан топилган кумуш идишдаги туркий ёзув далолат бе-ради. Туркийшунос олимлар мил. авв VI-V асрларга оид бўлган Иссиқ ёзуви Урхун-Енисей алифбосининг қадимги Олтой диалектида ёзи-лганлигини қайд қилиб ўтишган3.

Шу билан бирга, мил. авв. I минг йиллик бошларида минтақамизда шаклланган Марғиёна, Суғдиёна, Бақтрия ва Хоразм каби тарихий-ма-даний вилоятлар шарқ цивилизациясининг илғор техник ютуқларини қабул қилувчи ва бошқа ҳудудларга тарқатувчи ҳудудлар бўлибгина қолмасдан, балки қадимги Шарқнинг қўшни вилоятлари маданияти-дан анча фарқ қиладиган, маҳаллий анъаналарга ва тараққиётнинг ўзига хос хусусиятларга эга бўлган юксак ривожланган Ўрта Осиё маданияти марказларига айланишди. Хусусан, кейинги йиллардаги тарихий тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиб, мил. авв. VI-IV асрларда Хоразм, Суғд, Бақтрия ва Марғиёна маданияти маҳаллий анъаналарга асосланганлигини ва бу вилоятлар моддий маданияти

1 Мавлонов Ў., Махкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. …– Б. 13.

2 Туркий битиклар минтақамизда асосан Талас водийси, Фарғона водийси, Тош-кент воҳаси, юқори Зарафшон (Панжакент) воҳасидан топилган эди. Сўнгги йилларда Китоб туманидаги машҳур Узунқир ва Подаётоқтепа ёдгорлигидан (мил авв. VI-VII асрлар), Деҳқонобод туманидаги Чашмимирон қишлоғидан ҳам туркий битиклар то-пилиши Ўзбекистонннинг жанубий ҳудудлари ҳам умумтурк маданияти марказлари-дан бўлганини кўрсатмоқда. Бу ҳақда қаранг: Содиқов Қ. Кўк турк битиклари: матн ва унинг тарихий талқини. – Ташкент, 2004. – Б. 10-20.

3 Акишев К.А. Курган Иссык. –М., 1978., Иссиқ қўрғони. ЎзМЭ, 4-жилд. –Тош-кент: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2002. – Б. 262-263.

77

Эрон аҳамонийлари маданиятидан тубдан фарқ қилганлигини кўриш мумкин1.

Бу даврдаги ўзаро мулоқотлар жараёнида Ўрта Осиёдан қўшни Шарқ мамлакатларига ҳам ўзига хос маданий таъсир бўлганлигини, бу таъсир кейинги тарихий даврларда янада кенгайиб борганлигини қайд этиш мумкин. Шу тариқа, ўзаро маданий хамкорлик икки томонлама бў-либ, ҳатто илгари цивилизациянинг иккиламчи ўчоқлари ҳисобланган Ўрта Осиё вилоятларидан цивилизациянинг илк учоқларга ғоявий таъ-сир юз берди. Буни биз асл ватани Хоразм бўлган зардуштийлик дини-нинг Эронда, Афғонистон ва Ҳиндистон шимолида тарқалиши ва катта таъсирга эга бўлиши мисолида ҳам кўрамиз2.

Александр Македонский юришларидан кейин Ўрта Осиёда Ғарб маданияти таъсири бошланиб, у салавкийлар даврида ўзининг юқори чуққисига чиқди. Бу давр Ўрта Осиёнинг ташқи маданий алоқалари тарихидаги янги босқич бўлиб, бу антик даврни (мил. авв. IV аср охирларидан – мил. IV асргача) ўз ичига олади. Бу даврда Ўрта Осиё-нинг бир қатор вилоятлари (Бақтрия, Парфия, Марғиёна, Суғдиёна) маданиятида маҳаллий ва юнон (эллинистик) маданий анъаналари-нинг ўзаро қўшилиши - синтезини юзага келиб, минтақанинг жанубий ҳудудларида юнон алифбосига асосланган ёзув, танга пуллар ва ўлчов бирликларининг янги тизими, турли санъат буюмлари тарқалди. Шу билан бирга Ўрта Осиёда ва Афғонистон шимолида яшаётган юнон-македонлар қурилиш, меъморчилик ва ҳунармандчиликда маҳаллий анъаналарни қабул қилдилар, қадимги маҳаллий динлар юнонлар ди-ний қарашлари ва антик мифология образлари билан қўшилиб кетди. Эллинизм маданияти анъаналари юнонлар бошқарувидан анча кейин, кушонлар салтанати даврида ҳам сақланиб қолгани бу маданий таъ-сирнинг маҳаллий халқ ичига анча чуқур сингиб борганлигини кўр-сатади3.

1 Сагдуллаев А.С., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: дав-

лат ва жамият тараққиёти. –Тошкент: Академия, 2000. – Б. 11.

2 Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Тошкент, 1996. – Б.

16-22.

3 Бу масала ва умуман Шарқ ва Ғарб маданий мулоқати ҳақида батафсил қаранг: Сулайманова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997; Пидаев Ш. Сирли кушон-лар салтанати. –Тошкент, 1992.

78

Кушонлар даври Ўрта Осиё минтақаси маданий алоқаларида янги йўналишни келтириб чиқарди. Бу алоқалар Ўрта Осиёда буддизмнинг кенг ёйилиши1 бадиий маданиятда янги оқим - юнон-ҳинд ва буддизм санъатлари қўшилиши (синтези) махсули бўлган Гандхара мактабини юзага келтирди. Бу Айритом шарафа безакларида, Будда ва Бодхисатва ҳайкалларида, шунингдек Ўзбекистон жанубидаги Фаёзтепа, Қоратепа ва Далварзинтепадан топилган тасвирий санъат намуналарида акс эт-ган2. Холчаён ёдгорлигидан топилган ҳайкалларда Ҳиндистон, Ўрта Осиё, Эрон ва Шарқий Туркистонда учрайдиган “Дионис мавзуси” кўзга ташланиши3 Ўзбекистон жанубининг Марказий Осиё маданий алоқалри тизимида тутган аҳамиятини кўрсатиб туради. Бу даврда Буд-да таълимоти Ўрта Осиё орқали Шарқий Туркистон ва Хитойга ҳам тарқалгани, Хитойдан эса Шарқий Туркистонга кириб келгани4 мада-ний таъсирнинг яна бир ёрқин кўринишидир.

Мил.авв.IIасрсўнггичорагидан,яъниБуюкипакйўлитармоқларининг шаклланишидан бошлаб, Ўрта Осиё ва Хитой ўртасидаги маданий алоқалар бошланди. Хитойнинг Ўрта Осиё билан алоқаларида дастлаб-ки ҳудуд ҳисобланган Фарғона водийсининг антик даврга мансуб кўплаб маконларидан Хитойдан келтирилган ойна буюмлар5, у-шу, кай юань тун

1 Будда таълимоти Бақтрия ҳудудида мил. I асрдан бошлаб етакчи ўрин тута бош-лагани маълум. Кейинчалик буддизм Кушонлар таъсирида Шарқий Туркистон ва Хи-тойга ҳам ёйилди. Ўрта Осиёда буддизм тарқалган ҳудудларни аниқлаштиришда буд-да ибодотхоналари билан биргаликда майда ҳайкалчалар (терракоталар) ҳам маълум аҳамиятга эга. Бу масалада яна қаранг: Шагалина Н.Д. Историко-культурная и исто-рико-региональная интерпретация бактрийской терракоты долины Окса III в. до н.э.

– III в . н.э.: Автореферат на соискание ученой степени кандидата исторических наук.

–Ташкент, 2006.

2 Пугаченкова Г.А. Из художественной сокровищницы Среднего Востока. –Таш-кент, 1987; Ўша муаллиф. Предметы иноземного импорта на Среднеазиатских трассах Великого шелкового пути // На Среднеазитаских трассах Великого шелкового пути. Очерки истории и культуры. –Ташкент: Фан, 1990. – С. 35-36.

3 Далварзинтепа – кушанский город на юге Узбекистана. –Ташкент, 1978. – С.211.

4 Пугаченкова Г.А. Предметы иноземного импорта на Среднеазиатских трассах Великого шелкового пути ... – С. 35-36.

5 Заднепровский Ю.А. Трансазиатский степной путь – ветвь Шелкового пути по археологическим данным // Древние номады Центральной Азии. –СПб., 1997. – С. 79-82.

79

бао типидаги тангалар1 ва Хитой ипагидан тайёрланган ипак матолар ҳамда бошқа кўплаб маҳсулотлар топилганлиги маълум.

Хитойликлар Фарғона водийсидан нафақат ҳарбий-стратегик ин-тилишларида каттта ўрин тутган самовий отларни, шу билан бирга Хитой қишлоқ хўжалигида ва ҳунармандчилигида катта иқтисодий ўз-гаришларни келтириб чиқарган беда экиш, узумчилик, пахта етишти-риш, бодринг ва бошқа полиз маҳсулотларини маданийлаштиришни2, Тоҳаристондан эса рангли шишалар тайёрлаш сир-асрорларини ўзла-штирдилар3.

Хитойликлар Ўрта Осиёдан нафақат деҳқончилик ва боғдорчиликнинг айрим ютуқларини, шу билан бирга мураккаб ги-дротехник иншоотлар барпо этиш техникасини ҳам ўзлаштирганлар. XIX аср охирларида Хитойда бўлган Грум-Гржимайло бу ердаги ко-риз тизими орқали суғориш мавжудлиги ҳақида маълумот беради4. Коризлар Хитойда мил. авв. III-II асрларда пайдо бўлгани5, яъни минтақамиздагидан анча кейин шаклланганлигини ҳисобга олиб, улар Ўрта Осиё билан бўлган маданий алоқалар таъсирида юзага келган бў-лиши ҳам мумкин.

Маълумки, Ўрта Осиё цивилизацияси ривожида қоғознинг пайдо бўлиши ва кенг истемолга кириб келиши ҳам катта ўрин тутган. Дастлаб Хитойда, Хан сулоласи даврида ихтиро қилинган қоғоз, илк ўрта асрлар-да Самаркандда ҳам ишлаб чиқарила бошланади. Тадқиқотчилар теги-шли маълумотларга таяниб, Самарқандликлар қоғоз ишлаб чиқаришни 751 йилда хитойликлар билан араб қўшинлари ўртасида Талас водий-сида бўлган жангда асир тушган хитойликлардан ўрганганлигини ёки

1 Горбунова Н., Ивочкина Н. Монеты у-шу из могильников Ферганы // Сообшение Гос. Эрмитажа. –Л., 1988. – С. 45-50.

2 Ширинов Т.Ш., Зайнобиддинов С.З. Буюк ипак йўли ва Фарғона водийси // Буюк Ипак йўли ва Фарғона водийси: Республика илмий-амалий анжумани материаллари.

–Тошкент, 2004. – Б. 7-10; Бичурин Н.Я (Иакинф). Собрание сведение о народах, об-итавших в Средней Азии в древние времена. В трех частях. – Алмата: ТОО “Жалын Баспасы”, 1998. – Ч. II. – C. 166.

3 Шефер Э. Золотые персики Самарканда. Книга о чужеземных диковинах в импе-рии Тан / Пер. Е.В. Зеймаля и Е.И.Лубо-Лесниченко. – М.: Наука, 1981. – С. 331.

4 Грум-Гржимайло. Описание путешествия в Западный Китай. Т.1. – СПб., 1896.

5 Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья. –М., 1969. – С. 84.

80

суғдийларнинг хитойликлар билан кўп асрлик миқтисодий-маданий алоқалар натижасида ўзлаштирилганини қайд этадилар. Ривожланган ўрта асрларга келиб (Х аср охирида) Самарқанд қоғози барча мусулмон мамлакатларида пергамент ва папирусни сиқиб чиқариб1, ўрта асрлар-да Европада ҳам машҳур бўлгани эътиборга моликдир2.

Минтақа цивизацияси ривожида таълим тизими ҳам муҳим ўрин тутган. Ўрта Осиёда қадимги даврдан бошлаб бошланғич мактаблар ва олий таълим берувчи ўқув даргоҳлари шакллана бошлагани маълум. Асосий таълим марказлари асосан ибодатхоналар қошида бўлган деб ҳисобланади. Лекин бу фикр дунёвий билимлар берувчи махсус макта-лар ва ўқув даргоҳлари бўлганини инкор этмайди. Хитойдан топилган суғд тилидаги “эски хатлар”3, илк ўрта асрларга мансуб Хитой манбала-рида Суғдлар ўғил болани 5 ёшдан мактабга бериб, хат-савод ўргатиши ҳақида маълумотлар мавжудлиги4, Берунийнинг Қутайба Хоразмдаги барча саводли кишиларни ўлдиргани, ибодотхоналардаги китобларни ёқиб юборгани тўғрисидаги маълумоти5 ҳам араблар босқинигача Ўрта Осиёда илм-фан ва маданий тараққиёт юксак бўлганидан далолат бера-ди. Бу ва бошқа маълумотлар ўрта асрларда ҳам Ўрта Осиё цивилиза-цияси тизимида маорифга катта эътибор қаратилганлигини билдиради.

Умуман олганда, Ўрта Осиёнинг турли тарихий-маданий ви-лоятлари тарихнинг энг қадиги давридан бошлаб ўзаро ва қўшни халқлар билан қалин иқтисодий ва маданий муносабатда бўлиб кел-дилар. Бу маданий алоқалар ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг турли соҳаларидаги ҳамкорлик, хусусан, суғорма деҳқончилик мадания-

1 Хабибуллаев Н.Н. Среднеазиатская бумага в период феодализма // На Средне-азиатских трассах Великого шелкового пути. Очерки истории и культуры. –Т: Фан, 1990. – С. 60-63; Ўша муаллиф. Тайна изготовления древней Самаркандской бума-ги // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпози-ум материаллари. – Тошкент-Самарқанд: Фан, 2007. – С. 160-162.

2 Вяткин В.Л. Материалы к исторической географии Самаркандского вилайета // Справичная книжка Самаркандской области.– Самарканд., 1902. Вып. 7. – С. 22.

3 Чугуевский Л.И. Новые материалы к истории согдийской колонии в районе Ду-ньхуана // Страны и народы Востока. Вып. 10. –Л., 1971. – С. 147.

4 Бичурин Н.Я (Иакинф). Кўрсатилган асар. Ч.II… – С. 157.

5 Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. – Тошкент: Фан,

1968. I том. – Б. 39.

81

тига хос ютуқларнинг ўзлаштирилиши, ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларидаги технологик ютуқларни, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётдаги янгиликларни кенг миқёсида ўзаро алмашиш, илм-фаннинг турли соҳаларидаги ҳамкорлик ва бошқа кўринишларда амалга оши-рилиб келинди. Бу жиҳатдан минтақанинг қадимги йўллари, айниқса Буюк ипак йўли бўйлаб амалга оширилган маданий мулоқатнинг аҳамияти ниҳоятда катта бўлди.

Илк ўрта асрларда минтақа халқлари, хусусан, Суғдийлар шарқнинг улкан худудида турли маданий анъаналар ва динлар (зардуштийлик, буддизм, насронийлик, монийлик)ни ёйиш ва жорий қилишда ҳам катта ўрин тутганлар. Бу даврда ўзаро маданий таъсир ва турли кўринишдаги алоқалар бир томонлама бўлмасдан, маданий таъсир Шарқдан Ғарбга

• 
  Хитойдан Ўрта Осиёга, Эронга, Олд Осиёга ҳам тарқалганини муҳим аҳамиятга эгадир1.
  

Шу тариқа, Ўрта Осиё халқларининг иқтисодий ва маданий алоқалари ўтган тарихий даврлар давомида эзгулик, бунёдкорлик, бағрикенглик ва умуминсоний тараққиётга хизмат қилиб келди. Бу Ўрта Осиё цивилизациясининг бош ғояси сифатида бугунги кунда ҳам амалда бўлиб келаётганлигини, аждодларимиз асос солган тинчликсе-вар ғоялар давом этаётганлигини алоҳида қайд қилиб ўтиш керак. Буни Ўзбекистоннинг ташқи маданий алоқалари ва мамлакатимиздаги мада-ний тараққиёт мисолида ҳам кўрамиз.

Умуман олганда, Ўрта Осиёнинг қадимги давр ва илк ўрта асрлар-даги халқаро иқтисодий-маданий муносабатларда муҳим ўрин тутиб келишининг сабаблари нафақат минтақа ҳудудининг қўлай географик ўрни, муҳим транзит карвон йўлари чорраҳасида жойлашгани, шу билан бирга халқимизга хос бўлган тинчликсеварлик, бунёдкорлик, бағрикенглик ва бошқа умуминсоний фазилатларда кўзга ташланади.