Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

охирги чорак фазаси
дейилади.
29,5 суткадан сўнг Ой яна астрономик янги ой фазасида бўлади. 
Икки кетма-кет келган янгиой орасида ўтган вақт Ойнинг синодик 
даври дейилиб, 29 сутка 12 соат 44 минут 2,28 секундга ёки 29.530588 
суткага тенг. Сидерик ой – Ойнинг юлдузларга нисбатан икки кетма-
кет келган бир хил вазияти орасида ўтган вақт бўлиб, у 27 сутка7 соат 
43 минут 11,51 секундга тенг. 
Ой атамасини биз икки маънода ишлатамиз. Бош ҳарф билан 
ёзиладиган 
Ой 
– Ер сайёрасининг табиий йўлдоши, самовий жисм. 
Кичик ҳарф билан ёзиладиган вақт оралиғи ўлчови, юқорида 
айтганимиз синодик
1
ойдир. Ой календари тўлиқ ва тўлиқ бўлмаган 
ойларга бўлинади. Тўлиқ ойлар 30 кундан, тўлиқ бўлмаган ойлар 29 
кундан иборат бўлган. Тоқ ойлар 30, жуфт ойлар 29 сутка қилиб 
белгиланган. 
Ой календарида йилнинг давомийлиги 354.36706 суткага тенг 
(
3670516
.
354
12
*
53058818
.
29

ёки тахминан 354.36706) га тенгдир. 
Ой календарида бир йил 354 сутка қилиб (
354
12
*
5
.
29

) олинган. 
Унда оддий йил 354 йил, кабиса (арабча насий ойи) йил 355 кун
бўлади. Ой календари мусулмон оламининг ҳижрий йил ҳисобига 
асос қилиб олинган. У милодий 622 йилнинг 16 июль жума кунидан 
бошлаб ҳисобланади. Ҳижрий йил ҳисоби, ўз навбатида, ҳижрий-
қамарий (Ой) ва ҳижрий-шамсий (Қуёш) йилига бўлинади. 
Ой календарида ҳам Қуёш календаридаги каби кабиса 
йилларини ҳисоблашда баъзи муаммоларга дуч келинади. Қадимдан 
1
Лотинча Sinodos – бирлашиш, яқинлашиш маъноларини билдирган. 

---

36 
астрономлар кабиса йилларини белгилашда саккиз йиллик ва ўттиз 
йиллик даврийликлардан фойдаланганлар. 
354,36706х8

2834,93648 тахминан 2835 сутка (хато 

0,0631 сутка) 
354,36706х30

10631,01180 тахминан 10631 сутка (хато-0,0118) 
Хронология фанида 8 йиллик даврийлик “Турк даврийлиги”, 30 
йиллик даврийлик “Араб даврийлиги” номини олган.
Араб даврийлиги. Ой календарида ҳар бир ойнинг биринчи куни 
ой бошига, яъни янги Ойнинг кўриниш пайтига тўғри келиши керак. 
Бунинг натижасида синодик ойнинг ўртача узунлиги 29,53059 кун 
(аниқроғи, 29,53058812 кун)ни ташкил қилади. Аммо календарда 
ойлар фақат бутун сонли кунлардан ташкил топади, яъни 29 ёки 30
кундан иборат бўлади. Ой календаридаги ҳамма йиллар 354 кундан 
иборат, деб қабул қилинса, ҳар йили 0,3671 кунга тенг хатога йўл 
қўйилади. Шунинг учун бундай календарда, яъни, Ой 10 йил
ўтгандан кейин 4 кун олдин кўрина бошлайди (охирги ойнинг 
бошланишидан)
2
. Шу сабабли ҳар уч йилдан сўнг 354 кун ўрнига 355 
кунлик кабиса йили киритилади. Шундай қилиб, бу ерда кўринаётган 
масала кабиса йиллар тизимини аниқлашдан иборат. Ўттиз йил ичида 
неча кабиса йили борлигини аниқлаш учун 
013
.
10631
30
*
3671
.
354

 
ни 
оламиз. Лекин
10620
30
*
354

. Шундай экан, 30 йил ичида 11 кабиса 
йили бўлар экан, чунки 
10631
11
*
355
19
*
354


(хато:0.013 кун). Агар 
бир йил 354 кундан иборат дейилса, хато 0,367 кунга тўғри келади, 
355 кун ҳисобланса, хато 0,633 кунга тенг бўлади. Шундай қилиб, 
биринчи ҳолда Ой боши биринчи йил бошидагига қараганда 0,367 
кун олдинга сурилади, иккинчи ҳолда эса 0,633 кун орқага 
силжийди. Буни эътиборга олиб (шунингдек, даврийлик бошида хато
нолга тенг деб қабул қилиниб), 30 йиллик даврийликдаги кабиса 
йилларининг ўрнини Мирзо Улуғбек аниқлаб чиқади. Булар: 2, 5 7, 
10, 13, 15, 18, 21, 24, 26, 29 йиллардир. Қабул қилинган кабисалар 
тизимида 15 йил охирида хато 0,495 кунга етади. Агар бу каср ноль 
деб олинса, даврийликнинг ўн бешинчи йили, албатта оддий бўлади. 
Агар бир деб олинса, Мирзо Улуғбекнинг ёзишича, ўн олтинчи йили 
кабиса йили бўлади. Текширилаётган тизимида даврнинг аниқлиги 
катта: даврийлик охирига келиб, Ой боши фақат 0,01 кунга силжийди. 
100 даврийликда, яъни 3000 йил охирига келиб, хато фақат бир кунга 
етади, холос. 
2
Юнонлардаги бундай чигаллик Метон (эр.авв.V асрда) томонидан кашф этилган даврийликни киритиш 
билан бир мунча ечилган эди. Бу даврийлик 235 синодик ойдан, яъни 19 йилдан иборат. 

---

37