Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

бузиб кўрсатиш ва ҳ.к. Бундай усулни қўллаган рақибни фош этиш қийин. 
Чунки, биринчидан, бунинг учун кўрсатилаѐтган масалани ва у билан боғлиқ 
фактларни жуда яхши билиш керак бўлади; иккинчидан, баҳсда 
кўтарилаѐтган муаммонинг ечимини эмас, балки қандай бўлмасин 
устунликка эришишни мақсад қилиб олган кишигина ѐлғонга мурожаат 
этади, шунинг учун ѐлғон фош этилганда ҳам унинг ҳақиқат томон юз 
ўгириши амри маҳол. 
4. Қўрқитиш (оғзига уриш) усули. Усул номланишининг ўзидан 
кўринадики, ўз фикрини ўтказишга етарли далил ва асос топа олмаган баҳс 
иштирокчиси куч ишлатиш йўлига ўтади. Масалан: ―Албатта, сиз ўз 
фикрингизда қолишингиз мумкин, аммо келажагингиз ҳақида ўйлаб 
кўрсангиз ѐмон бўлмас эди‖, ―Балки сиз ҳақдирсиз, аммо... ‖ ва ҳ.к. Бундай 
усулга, одатда, ―айтганим-айтган, деганим-деган‖ қабилида иш юритадиган, 
жамоа (ўзгалар) фикри билан келишишни истамаган мансабдорлар мурожаат 
этадилар. Таҳдид оҳангини эшитган киши ―сиз ўз устунлигингиздан 
фойдаланаяпсиз‖, ―ўз мавқеингизни суиистеъмол қилаяпсиз‖, - дея жавоб 
бериши мумкин, аммо... энг яхшиси ―бир-бирини қўрқитиш ҳолати пайдо 
бўлган баҳсни у газак олмасдан туриб, тўхтатган маъқул. Эҳтиросларни 
совутиш керак‖
1
.
5. Диққат қилиш (асабийлаштириш). ―Жаҳл келса, ақл кетади‖ мақоли 
баҳсда бу усулга мурожаат этган кишиларнинг асосий дастагидир. Бундай 
рақиб суҳбатдошининг гапларини истеҳзо билан қабул қилиш, ора-орада 
илмоқли гапларни ташлаб қўйиш, киши ғашини келтирадиган бошқа 
1
В.И.Курбатов. Стратегия делового успеха. – Ростов-на-Дону, 1995. с. 286. 

---

93 
қилиқларни қилиш орқали жаҳлини чиқаришга интилади. Ўзини бошқара 
билган одам бундай хатти-ҳаракатларга эътибор қилмайди. Аксинча, унинг 
ўзини қўлда ушлаб тура билиши, муносабатини очиқ кўрсатмаслиги ноҳолис 
рақибни шаштидан қайтариши мумкин. Бу таъсир этмаса, яхшиси, баҳсни 
тўхтатиш керак, зеро, кишини диққат қилишга қаратилган қилиқлар фақат 
жаҳл билан жавоб қайтаришни тақозо қилади, ―Жаҳл қўшилган ақл эса ўз 
жозибасини йўқотади‖ (Р.Шеридан). 
6. 
Обрўсизлантириш усули тақиқланган усуллар ичида энг 
хавфлиларидан биридир. Бунда рақиб ўз оппонентининг обрўсига, мавқеига 
путур етказадиган унинг ҳаѐтидаги бирон-бир воқеаларни эслатади ѐки 
уларни топа олмаса ўзи ўйлаб чиқаради. Мақсад эса рақибнинг келтирган 
фикр-далилларига атрофдагиларнинг ишончини сўндиришдир. Дарҳақиқат, 
ўзи ѐмоннинг сўзи яхши бўлармиди? Бу усулга қарши туриш бениҳоя қийин. 
Зеро, рақиб қўйган айблар асосли бўлса, киши ўйғайсизланади, ўзини 
оқлашга тутинади, асоссиз айблов олдида эса ўзини хотиржам тутиш, 
ҳиссиѐтга берилмаслик осон эмас. Ҳар икки ҳолат ҳам мағлубият томон йўл 
очади. Мазкур усулнинг яна бир хавф - ли жиҳатига Ф.Ницше эътибор 
қаратган эди: ―Муайян вазиятларда, - деб ѐзади у, - одамни фақат ҳақоратлаш 
ва унга нисбатан душманлик муносабатини кўрсатиш орқалигина бирон 
нарсага эришиш мумкин бўлади: ўзининг душмани борлиги ҳақидаги фикр 
уни қийноққа соладики, келишиш учун хайрихоҳликнинг бош ифодасидан 
жон-дилдан фойдаланади ва дўстлик меҳробига ўзи учун аввал ўта муҳим 
бўлган ва ҳеч воз кечишни истамаган нарсани ҳам қурбон қилади.‖ 
1
Қандай бўлмасин, киши ўз оппонентини обрўсизлантириш йўлини 
тутдими, уни ҳақиқат қизиқтирмайди ва у фикрини асослашни ҳам, қарши 
томон даъволарини эшитишни ҳам истамайди. Яхшиси - бунда ҳам баҳсни 
тўхтатган маъқул. Бунинг имконияти бўлмаса-чи? Масалан, мажлис ѐки 
музокара пайтида рақиб айбловларига жавоб бермаслик уларни тан олиш 
билан баробар бўлиб қолади ва киши обрўсига путур етади. Бундай 
вазиятларда рақиб ―хотира‖ларининг баҳс предметига алоқаси йўқлигини 
айтиш, муҳокама этилаѐтган масаладан четга чиқиш ўзаро муносабатларни 
бузиши мумкинлигини айтиш керак бўлади. Ёки рақиб айбловлари асоссиз 
бўлмаса, уни рад этиш йўлларини хотиржамлик билан излаш лозим. Хуллас, 
рақиб айбловларига қандай муносабат билдириш, қандай жавоб бериш баҳс 
кечаѐтган жойга, шароитга боғлиқ тарзда турлича бўлиши мумкин. 
Нотиқ ҳар қандай вазиятда тингловчи(лар) томонидан кўрсатиладиган 
қаршиликка тайѐр туриши лозим. Бунинг бир қатор сабаблари мавжуд ва 
улар юқорида баѐн этилган баҳс усуллари хусусида гап борганда маълум 
даражада тилга олинди. Баҳсга ―ақллар кураши‖, дея беҳуда таъриф 
берилмаган. Тўғри, ноҳолис баҳс усуллари ҳақида гап борганда, уларни ишга 
солган одамлар ўз фикрини асослай олмаслиги, оппонент фикрларини рад 
1
Ф.Ницше. Сочинения. – М., 1998. -С 406-407. 

---

94 
этувчи далилларга эга эмаслиги, баҳсда тилга олинган масала доирасида 
етарли билим ва маълумотга эга эмаслиги ва яна бир қатор сабаблар ҳақида 
гапирилди. Аммо бундан баҳслашувчини ақлсизга чиқариб бўлмайди, зеро, 
уларни қўллай билиш, қийин вазиятдан чиқиб кетиш ҳам катта ақлни талаб 
этади. Шунинг учун суҳбатдошнинг қўллаши мумкин бўлган ноҳолис 
усулларини ҳамда улардан ҳимояланиш чораларини билиш даркор.