Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева



Download 4,91 Mb.
Pdf ko'rish
bet89/99
Sana13.07.2022
Hajmi4,91 Mb.
#787228
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   99
Bog'liq
mantiq 21 7 bet

назарий объектлар 
деб ҳам аташади.
Назария идеал характерга эга булган тушунчалар, му­
лохазалар тизимидан -
концептуал тизимдан 
иборат бўлиб, 
у реал объектнинг назарий моделини ифода кдлади. Ма­
салан, механикадаги бошқа тизимлар таъсиридан ажратиб 
кўйилиб, ёпик, тизим тарзида фикр килинадиган механик 
тизим тушунчаси реал объектнинг назарий модели хисоб­
ланади. Унинг ёрдамида реал мавжуд бўлган механик 
тизимнинг харакат қонунлари ўрганилади.
Назарий моделнинг идеал хусусиятга эга булган объект­
лари, уларни акс эттирувчи тушунчалар уртасидаги ало­
кадорлик назариянинг фундаментал конунлари, принцип- 
ларида ўз ифодасини топади.
Мазкур конунлар, принциплар бошлангич тушунчалар 
ва мулохазалар билан биргаликда назариянинг 
концептуал
ўзагини 
ташкил этади. Масалан, классик механиканинг 
негизини ҳаракатнинг учта қонуни хамда улар билан боғлиқ 
бўлган фазо, масса, вакт, куч, тезлик, тезланиш тушунча­
лари ташкил этади. Классик термодинамиканинг асосини 
эса унинг учта мухим конуни хосил килади. Математик 
назарияларнин г концептуал ўзаги уларнинг асосий 
тушунчалари ва аксиомаларида ўз ифодасини топган.
Ҳар бир назария узининг тушунчаларини ҳосил килиш, 
таърифлаш коидаларига эга. Бунга мисол килиб формал­
лашган тилни яратиш коидалари (3-мавзуга каранг), 
мулохазалар мантиғини натурал хулоса чиқариш тизими 
сифатида қуриш қоидаларини (7-мавзуга каранг) курсатиш 
мумкин. Худди шунингдек, хар кандай назария хулосалар 
тарзидаги ўз натижаларига эга.
Демак, илмий назариянинг таркибида унинг хар бир 
элементи ўз урнига эга.


Илмий назария билишда бир қанча муҳим вазифаларни 
бажаради.
Биринчидан, назарияда бирорта соҳага оид барча билим­
лар яхлит бир тизимга бирлаштирилади. Бундай тизимда, 
одатда, билимларнинг катга қисмини назариянинг нисбатан 
камроқ бўлган бошлангич тушунчаларидан келтириб 
чиқаришга харакат килишади. Улар математикада аксиома­
лар, табиатшуносликда гипотезалар, деб юритилади. Бундан 
кўзланган асосий максад - кайд этилган фактларни айрим 
бошлангич принциплар, гипотезаларнинг натижаси сифатида 
талкин этиш. Назарий тизимда хар бир факт, хар бир тушунча, 
хар бир конун ёки фараз бошқаларига нисбатан уз урнига 
эга булиши, ана шундан келиб чикиб, талкин килиниши (ёки 
кдйта талкин килиниши) зарур. Талкин этиш жараёнида мавжуд 
назариялар хамда янгидан курилаётган назариянинг элемент­
ларига мурожаат килинади. Бу эса, бир томондан, мавжуд 
фактларнинг табиатини тугри тушунишга ёрдам берса, ик­
кинчи томондан, бевосита эмпирик усул ёрдамида кайд этиб 
бўлмайдиган янги фактларни топишга имкон беради.
Иккинчидан, назарияни куриш берилган сохага оид би­
лимларни аниклаштириш, кенгайтириш ва чукурлаштириш- 
га ёрдам беради. Бунинг сабаби шундаки, назариянинг бош­
лангич асослари - аксиомалар, постулатлар, конунлар, прин­
циплар, гипотезалар назариядаги бошка илмий билимларга 
нисбатан мантикан кучлирок хисобланади. Ана шунинг учун 
хам назарияни куриш мавжуд билимларни тартибга солиш- 
дан, яъни координация қилишдангина иборат бўлиб 
колмайди. Бунда мантикан кучли билимлардан мантикан 
кучсиз билимлар келтириб чикарилади, яъни субординация 
килинади. У эса мазмунан чуқурроқ бўлган тушунчалар, 
конунлар, принципларга мурожаат килишга, улар ёрдамида 
мавжуд тушунчаларни талкин этишга, янги фундаментал 
умумлашмалар хосил килишга олиб келади. Масалан, Ньютон- 
нинг ҳаракатнинг учта конуни хамда бутун олам тортишиш 
конунига таянадиган классик механикаси Галилейнинг 
жисмларнинг эркин тушиши конуни ва Кепларнинг планета­
лар харакати конунини тушунтириш ва аниклаштириш 
имконини берди. Хусусан, Галилей конунининг жисмнинг 
гравитация кучи таъсирида харакат килишининг жузъий ҳолини 
ифода этиши маълум бўлди. Гравитация таъсиридан ташкари­
да, яъни Ер радиуси узунлигидан ортик булган масофада 
Галилей кашф этган конун амал килмайди. Худди шунингдек, 
Кеплернинг Куёш системасида харакат килувчи планетанинг 
эдлиптик орбита буйича харакат килиши конунининг бошка 
планеталарнинг таъсирини хисобга олмаслиги ва ана шунинг 
учун хам унчалик аник эмаслиги маълум булди.


Учинчидан, назария ўрганилаётган ҳодисани илмий асосда 
тушунтира олади. Тўғри, бирорта ҳодисани тушунтириш 
учун, одатда, уни тавсифлайдиган қонунга мурожаат қили- 
шади. Лекин шуни ёддан чиқармаслик зарурки, фанда конун­
лар ўз ҳолича эмас, балки маълум бир назария таркибида 
мавжуд бўлади. Бунда эмпирик конунлар маълум бир наза­
рий қонунлардан келтириб чикарилади. Ҳатго алохдда олинган 
назарий конун ҳам ҳодисани тушунтириш учун етарли бўлмас- 
лиги мумкин. Илмий тажриба шуни кўрсатадики, ҳодиса- 
нинг мохиятини тушунтириш учун назариянинг барча гояла­
ри йигиндиси, конунлар жалб этилади.
Назариянинг илмий билишдаги алохида аҳамияти яна 
унинг янги, илгари кузатилмаган ходисаларнинг мавжуд­
лигини олдиндан кўриш имконини беришидадир. Масалан, 
Максвеллнинг электромагнит назарияси радио тўлқинла- 
рининг мавжудлигини олдиндан айтиб берган. Бу тўлкин- 
ларни анча вақт ўтгандан кейин Г.Герц экспериментал 
йўл билан кайд этган. Худди шунингдек, Эйнштейннинг 
умумий нисбийлик назарияси гравитация майдонида 
ёруглик нурининг огишини башорат килган.
Тўртинчидан, илмий назария ўзида ўрганилаётган пред­
мет сохасига овд барча билимлар ўртасида мантикий ало- 
қаларни ўрнатгани, яхлит бир тизимда мужассамлантиргани 
ва умумлаштиргани учун унинг объектив ҳақиқатлик 
даражаси ва демак, ишончлилиги ортади.
Бешинчидан, назария муаммони кўйиш, гипотезаларни 
яратиш, конунларни шакллантириш, гояларни илгари суриш 
ва асослащдан иборат билишнинг узок ва машаккатли йўли- 
ни босиб утишнинг натижаси бўлганлиги учун у билишга хос 
конунларни аниклаш, уларни ўрганиш имконини беради.
Назарияни куриш мураккаб жараён бўлиб, кўп холларда 
бир канча олимларнинг ҳамкорлик килишини тақозо этади.
Дастлабки боскичда назариянинг предмет соҳаси ва тад­
кикот йўналиши аникданади. Амалий ҳаётимиз эҳтиёжлари, у 
билан узвий боғлиқ бўлган тадқиқот максади ва вазифалари 
бунда мухим ахамият касб этади. Шунинщек, предмет соҳаси 
ва тадкикот аспектини аниклашда берилган сохага оид 
билимларнинг кўлами, чукур лиги катта роль ўйнайди.
Назарияни куришнинг кейинги зарурий боскичи бош­
лангич асосни аниклашдир. У ўрганилаётган сохага оид 
энг асосий тушунчалар, аксиомалар, гипотезалар йи- 
гиндисидан иборат бўлади. Назариянинг бошка барча 
туш унчалари, ги п о т е з а л а р и ва ко нун л ар и ана шу 
бош ланғич асосдан дедуктив йўл билан к е л т и р и б


ч и қ а р и л а д и . Б у нд а, а л б а т т а , н а з а р и я н и н г б ар ч а 
тушунчалари - асосийлари ва келтириб чиқариладиган- 
лари, янгидан ҳосил қилинадиганлари муҳим ғоя (ёки 
ғоялар тизими) негизида бирлашткрилиши керак.
Табиийки, назария маълум бир метод ёрдамида, яъни ме­
тодологик принциплар, усулларни куллаш асосида кур ил ади.
Курилган назария билишнинг кейинги боскичларида 
аниклаштирилади, янги фактик материаллар асосида маз­
мунан бойитилади, кайта талқин килинади.

Download 4,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish