Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

НОЗИДЛИК КОНУНИ
Инсон тафаккури аник, равшан бўлибгина колмасдан, 
зиддиятсиз бўлиши хам зарур. Зиддиятсизлик инсон та­
факкурига хос бўлган энг мухим хислатлардан биридир. 
Маълумки, объектив воқеликдаги буюм ва ходисалар бир 
вактда, бир хил шароитда бирор хусусиятга хам эга булиши,

---

ҳам эга бўлмаслиги мумкин эмас. Масалан, бир вактнинг 
ўзида, бир хил шароитда инсон хам ахлоқли, ҳам ахлоқсиз 
бўлиши мумкин эмас. У ё ахлокли, ё ахпоқсиз бўлади.
Бир вақтнинг ўзида бир предметга икки зид хусусият- 
нинг тааллукли бўлмаслиги тафаккурда нозидлик конуни 
сифатида шаклланиб колган. Бу конун фикрлаш жараёнида 
зиддиятга йўл кўймасликни талаб қилади ва тафаккурнинг 
зиддиятсиз хамда изчил бўлишини таъминлайди.
Нозидлик конуни ай н и бир предмет ёки ҳодиса ҳақида 
айти лган и к к и ўзаро бир-бирини истисно килувчи (ўзаро 
бир-бирини истисно килувчи) ф и кр бир вактда ва бир хил 
нисбатда бирданига ч и н бўлиши мумкин эмаслигини, хеч 
б ў л м а г а н д а у л а р д а н б и р и , а л б а т т а , х а т о б ў л и ш и н и
ифодалайди. 
Бу конун «А хам В, хам В эмас бўла олмайди» 
формуласи оркали берилади. Мулохазалар мантиғида бу 
конун куйидаш формула оркали ёзилади у (х(р)р(х)), яъни 
хар кандай Р(х) мулохаза учун р(х) ва унинг илгари биргаликда 
чин бўлмаслиги тўғридир.
Нозидлик конуни қарама-қарши ва зид мулохазаларга 
нисбатан қўлланилади. Бунда карама-карши мулоҳазаларнинг 
хар иккаласи хам бир вактда хато бўлиши мумкин; ўзаро 
зид мулохазалар эса бир вактда хато бўлмайди, улардан 
бири хато бўлса, иккинчиси албатта чин бўлади. Карама- 
карши мулохазаларда эса бундай бўлмайди, яъни улардан 
бирининг хатолигидан иккинчисининг чинлиги келиб 
чиқмайди. Масалан: “Аристотель — мантик фанининг 
асосчиси” ва “Аристотель — мантиқ фанининг асосчиси 
эмас” — бу ўзаро зид мулохазалардир. Бу зид 
мулоҳазаларнинг хар иккаласи бир вақтда хато булмайди. 
Улардан ^иринчиси чин бўлганлиги учун иккинчиси хато 
бўлади. Ўзаро карама-қарши бўлган “Бу дори ширин” ва 
“Бу дори аччиқ” мулохазаларининг эса иккаласи бир вақтда, 
бир хил нисбатда хато булиши мумкин. Учинчиси - истисно 
конуни тушунчалар ўртасидаги зид муносабатларни 
ифодалайди. Агарда зид муносабатлар тушунчанинг тўлиқ 
мазмунини камраб олмаса, икки зид белгидан бошка 
белгиларнинг хам мавжудлиги маълум бўлса, унда учинчиси 
истисно қонунига амал килмайди.
Масалан:
Талаба имтихонда «аъло» бахо олди.
Талаба имтихонда «икки» баҳо олди.
Бу мулохазалар муносабатида нозидлик конуни амал килади. 
Чунки бу мулохазаларнинг хар иккиси хам хато бўлиши ва 
талаба имтихонда «ўрта» ёки «яхши» баҳо олиши мумкин.

---

Агар, «Талаба имтиҳонда «аъло» баҳо олди» ва «Та­
лаба имтиҳонда «аъло» баҳо олмади» мулоҳазаларини 
тахлил қилсак, унда бу мулоҳазалардан бири чин, бошқаси 
хато, учинчисига ўрин йўқ эканлиги маълум бўлади. Чунки 
«яхши», «ўрта» ва «икки» баҳолар - «аъло» бахо эмас.
Учинчиси истисно конуни куйидаги холатларда кўлла- 
нилади:
1.Алоҳида олинган якка буюмга нисбатан бир хил 
вакт ва муносабат доирасида ўзаро зид фикр билдирил- 
ганда. Масалан:^
Тошкент - Ўзбекистоннинг пойтахти.
Тошкент - Ўзбекистоннинг пойтахти эмас.
Бу мулохазалар биргаликда чин хам, хато ҳам бўла 
олмайди. Улардан бири чин, иккинчиси хато, учинчи му- 
лохазага ўрин йўқ. Учинчиси - истисно қонуни ўзаро зид 
умумий мулохазалар доирасида амал килмайди. Чунки 
умумий мулоҳазаларда буюмлар синфига ва шу синфга 
мансуб хар бир буюмга нисбатан фикр билдирилади.
Масалан:
Ҳамма файласуфлар нотикдир.
Ҳеч бир файласуф нотик эмас.
Бу мулохазалардан бирининг хатолигидан иккинчиси- 
нинг чинлиги хакида хулоса чикариб бўлмайди. Бундай 
холатда «Баъзи файласуфлар нотикдир» деган учинчи бир 
мулохаза чин хисобланади.
Сон ва сифатига кўра ўзаро зид мулохазалар баён 
қилинганда, буюм ва ходисаларнинг синфи ҳақида 
тасдиқлаб баён килинган мулохаза билан шу синф буюм 
ва ҳодисаларининг бир қисми хакида инкор этиб баён 
килинган мулохазалардан бири чин, иккинчиси хато, 
учинчисига ўрин бўлмайди.
Масалан:
Ҳамма файласуфлар табиатшуносдир.
Баъзи файласуфлар табиатшунос эмас.
Бу икки мулохаза бир вактда чин хам, хато хам 
бўла олмайди. Улардан бири (Баъзи файласуфлар 
табиатшунос эмас) албатта чин, иккинчиси хато, учинчи 
мулоҳазага ўрин йўқ.
Демак, учинчиси - истисно конуни:
1.Икки зид якка мулоҳазаларга нисбатан.
2.Умумий тасдиқ ва жузъий инкор мулоҳазаларга 
нисбатан.
3.Умумий инкор ва жузъий тасдиқ мулоҳазаларга нис­
батан қўлланилади.

---

Учинчиси - истисно конунининг амал килиши учун олин­
ган зид муносабатларни ифодаловчи мулохазалардан бири 
тасдиқ, иккинчиси инкор булиши ёки тушунчалардан бири 
ижобий ва бошкаси салбий булиши шарт эмас. Олинган 
икки тушунча еки мулоҳазанинг бир-бирини ҳажм жихатдан 
тўлик инкор этиши кифоя. Масалан, эркак ва аёл тушунчала­
рининг хар иккиси ижобий бўлиб, инсон тушунчасининг 
тўлиқ мазмунини камраб олувчи зид белгиларни ифодалайди.
Учинчиси - истисно қонунида хам нозидлик конуни- 
даги каби вакт, муносабат, объект айнанлигига риоя этиш 
шарт, акс холда бу конун уз кучини йўқотади, фикрнинг 
изчиллигига зарар етади ва мантиқсизликка йўл куйилади.
Учинчиси - истисно конуни бошка мантикий конунлар 
сингари зиддиятли мулоҳазаларнинг чин ёки хатолигини 
аниклаб беролмайди. Бунинг учун воқеа ва ходисаларни, 
уларнинг ривожланиш конуниятларини билиш талаб кили­
нади. Инсон ўз билимларига асосланган холда ўзаро зид 
мулохазалардан кайси бири чин ёки хато эканлигини аник­
лайди. Бу конун ўзаро зид мулохазалар бир вактда чин 
бўлмаслигини тасдиклайди.
Учинчиси - истисно қонунини билиш мухокама юри­
тишда тўғри хулоса чикариш учун муҳим бўлиб, ўзаро 
зид қарашларни аралаштириб юборишга йўл қўймайди.