Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева


Т А Б И И Й ВА С У Н Ъ И Й ТИЛЛА Р



Download 4,91 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/99
Sana13.07.2022
Hajmi4,91 Mb.
#787228
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   99
Bog'liq
mantiq 21 7 bet

Т А Б И И Й ВА С У Н Ъ И Й ТИЛЛА Р
Тилнинг иккита тури мавжуд. Улар табиий ва сунъий 
тиллардир. 
Т абиий 
ёки 
миллий тиллар 
тарихан шаклланган 
товушлар (нутк) ва графика (ёзув)нинг ахборот белгилари 
тизимидан иборат. Табиий тилнинг алохида олинган хар кандай 
белгиси ўз холича хеч нарсани ифода килмайди. Бу белгилар 
инсон амалий фаолияти ва тафаккури тараққиётининг негизида 
вужудга келган тил системасига киргандагина маълум бир 
маъно ва мазмун касб этувчи белгиларга айланади.
Табиий тил объектив оламнинг ва билишнинг турли 
хил сохаларига тегишли бўлган предметлар, ходисалар 
хамда уларнинг хоссалари ва муносабатларини қамраб 
олиш ва ифода килишдек катта имкониятга эга. У семантик 
жиҳатдан ёпик тизим хисобланади. Б ош қача айтганда, 
табиий тил бош ка тилларга мурожаат қилмаган холда 
мустакил равишда ўзини қуриши ва ифода килиши мумкин.
Шунинг билан бир каторда, табиий тилдан фойдаланиш 
билиш жараёнида айрим кийинчиликларни хам келтириб 
чикаради. Улар куйидагилар билан боғлиқ: 1) табиий тидда-


ги сузларнинг маъноси вакт ўтиши билан ўзгариб туради; 2) 
табиий тидда бир сўз бир канча тушунчани ифода килиши 
(омонимлар) ёки бир тушунча бир қанча сўзларда ифода 
қилиниши (синонимлар) мумкин; 3) табиий тилдаги баъзи 
сўзлар ёрдамида ифода килинган фикр аник маънога эга 
бўлмай колади (масалан, «Карим чет тилини я хши билмай­
ди» деган фикрда Каримнинг кимга нисбатан ёки кандай 
вазифани бажаришга нисбатан чет тилини яхши билмаслиги 
кўрсатилмаган). Табиий тилдаги мана шу каби ходисалар- 
дан холи бўлиш учун илмий билишда атамалардан (термин- 
лардан) фойдаланилади. Атама ўзининг катъий ва аник маъ­
носига эга сўз бўлиб, бу маъно дефиниция (таъриф) ёрдами­
да кўрсатилади. Шунингдек, табиий тилда аникликка сунъий 
тилдан фойдаланиш йўли билан хам эришилади.
Сунъий тил 
табиий тил негизида яратилган ёрдамчи ахборот 
белгилари тизимидан иборат бўлиб, у мавжуд хабарларни 
аник хамда тежамли баён килиш ва узатиш учун хизмат килади. 
Сунъий тилда сунъий йўл билан яратилган махсус белгилар, 
яъни символлар - рамзлар ишлатилади. Табиий тилдаги конкрет 
мазмунга эга бўлган фикрлар илмий билишда ана шундай 
сим воллар билан алмаш тирилади. Д ем ак, сунъий тил 
фикримизнинг конкрет мазмунидан четлашган холда факат 
символлар билан иш олиб боришни таъминлайди.
Сунъий тиллар хозирги замон фани ва техникасида 
кенг кўлланилади. Уларнинг, айникса, математика, физика, 
ким ё, к и б ерн ети ка, ҳисоблаш техн и каси ва шу каби 
соҳалар ривожланишида ҳиссаси катта. Сунъий тиллар­
нинг ишлатилишига мисол килиб математикадаги тўғри 
б у р ч а к л и у ч б у р ч а к т о м о н л а р и н и и ф о д а к и л у в ч и
Со82а+51п:!а=1формуласини, кимёдаги сувни ифода қилувчи 
Н 20
ф о р м у л а н и , м е х а н и к а д а г и т е з л и к н и
и ф о д а
қилувчи* = — ф ормуласини ва шу кабиларни кўрсатиш
мумкин. Электрон ҳисоблаш машиналари учун дастурлар 
тузишда эса махсус алгоритмик тиллар ишлатилади. Улар 
«Алгол - 60», «Алгол - 65», «Фортран», «Кобол», «ПЛ
- 1», «А ссемблер», «Бейсик» ва бош калардан иборат. 
Сунъий тилдан мантик, фани хам фикримиз тузилишини 
назарий жихатдан таҳлил қилишда фойдаланади.
Демак, илмий билишда табиий тилдан хам, сунъий 
тилдан хам фойдаланилади. 
Илмий тил эса табиий тил, 
сунъий тил ва махсус атамалардан ташкил топган бўлади.


Умумий мантиқ узининг илмий формаллашган махсус 
тилига эга. У инсон тафаккурининг тузилишини аниқ ва 
равшан холда ифода қилиш максадида яратилган. Бунинг 
мохиятини тушуниш учун формаллаштиришнинг ўзи нима 
эканлигини аниклаб олиш зарур.
Ф о р м аллаш ти ри ш
конкрет мазмунга эга бўлган фикр­
ларни символлар билан алмаштириш, яъни пропозиционал 
функция хосил килиш, формулалар киритиш, мантиқий 
қоидаларни яратиш оркали таф аккурнинг (ф и крн и н г) 
тузилмасини ифода килиш демакдир. Тафаккурнинг тузилмаси 
билан мантикнинг тидца ифода килиниши тузилмаси уртасида 
ўзаро мувофиклик мавжуд, яъни хар бир конкрет фикр 
тузилмасига маълум бир тил тузилмаси мувофиқ келади. 
Буни пропозиционал функция ҳосил килиш мисолида 
кўришимиз мумкин. «Тошкент - Ўзбекистоннинг пойтах­
ти» деган фикрдаги «Тошкент» тушунчасини - S, «Ўзбекис- 
тоннинг пойтахти» тушунчасини - Р билан алмаштирсак, S - 
Р кўринишига эга булган пропозиционал функция хосил 
булади. 
П р о п ози ц и он ал ф у н к ц и я 
ўзгарувчи кийматга эга 
ифода бўлиб, бу қиймат аргумент билан алмаштирилганда 
конкрет мазмунли фикр хосил булади.
Формаллашган тил куйидаги талабларга жавоб бериши керак:
1. Асосий белгилар аник ифода килинган булиши керак. 
Бу белшлар асосий тушунчалар, атамаларни ифодалайди.
2. Таърифлашнинг барча коидалари кўрсатилган бўли- 
ши керак. Бу коидаларга асосланган холда мавжуд белгилар 
ёрдамида янги, кискарок белгилар хосил килинади.
3. Формулаларни тузишнинг барча қоидалари берилган 
бўлиш и керак. Бунга мисол килиб тушунчалардан гап 
ҳосил килиш қоидаларини курсатиш мумкин.
4. Хулоса чиқариш қоидаларининг барчаси кўрсагилган 
бўлиши керак. Бу кўлланиладиган белгиларнинг (сўз, ran, 
символлар) график усул билан ифодаланишига тегишлидир.
5. Қўлланиладиган белгиларнинг маъносини талқин 
килиш коидалари кўрсатилган бўлиши керак.
Формаллашган тилга эга бўлган мантик чин фикрни ифода 
килувчи бир формула ёрдамида худди шундай чин фикрни 
ифода килувчи бошқа формулани келтириб чикара олади. Бунда 
берилган фикрнинг конкрет мазмуни эътиборга олинмайди.


Формаллашган тилнинг устунлиги шундаки, унда ман- 
тиқий хулоса чиқаришда кўзда тутилмаган асосларнинг 
катнашиб қолиши мумкин эмас. Математика ва мантикнинг 
кўп масалалари факат мана шу йўл билан ечилиши мумкин.
Ниҳоят, формаллашган тилнинг яна бир кимматли то­
мони шундаки, унда бир соҳада яратилган формаллашган 
тилдан бошка бир сохага оид масалаларни ечишда ф ой­
даланиш мумкин. Масалан, мантикда синфлар билан бўла- 
диган амалларда математика тилидан (қўшиш, кўпайтириш, 
тўлдириш каби атамалардан ҳамда уларни ифода килувчи 
белгилардан) фикр тузилишини ифода килиш учун ф ой­
даланиш мумкин. Бунда, албатта, фойдаланилаётган бел­
гиларга махсус маъно берилади.
Формаллашган тилнинг камчилиги эса шундаки, у та­
биий тилга Караганда объектни юзаки холда ифода килади. 
Хозирги даврда мавжуд формаллашган тиллар борликлинг 
ва билишнинг жуда кам соҳаларини қамраб олган. Б и ­
лиш нинг кайси соҳаларида формаллашган тилни яратиш 
мумкинлигини олдиндан айтиш қийин.
Шунингдек, формаллашган тил эмпирик тадкикотлар- 
нинг ўрнини боса олмайди. Ана шунинг учун хам илмий 
тил формаллашган тилдан фойдаланиш билан чегараланиб 
колиши мумкин эмас.
Шунга карамасдан формаллашган тил хозирги пайтда 
илмий билишда ва амалий ҳаётда муҳим ахамиятга эга. У, 
айникса, фикрнинг тузилишини урганишга, унинг мантикий 
кийматини, яъни чин ёки хатолиги ни аниклаш га тўлик кулай 
шароит яратади. Шунинг учун мантикнинг формаллашган 
тилини яратишга ва уни чукуррок урганишга кизикиш катга.
Тафаккурнинг мантикий шаклини ўрганишда семантик 
категориялар муҳим ахамиятга эга. 
С емантик категориялар 
тил ифодаларининг синфларвдан иборат бўлиб, улар бир- 
бирларидан кандай объектларни акс эттириши билан фарк 
киладилар. Асосий семантик категориялар қаторига ran ва 
унинг таркибида нисбатан мустакил холда мавжуд бўлган 
қисмлари - дескриптив ва мантиқий атамалар киради.
Гап хукмни, саволни ва нормани ифода килиши мум­
кин. Хукмни ифода килувчи гап предметга бирорта бел­
гининг (хосса ёки муносабатнинг) хослигини тасдиклайди 
ва инкор килади. У дарак гапдан иборат.
Гапда предметларни, уларнинг хоссалари ва муносабат­
ларини акс эттирувчи ифодалар дескриптив атамалар дейи-


лади. Дескриптив атамалар предметлар номлари ёки терма- 
лар (предметларни, предметлар тўпламини акс эттирувчи 
ифодалар) ва предикаторлар (предметларнинг хоссалари 
ва муносабатларини акс эттирувчи ифодалар)га бўлинади.
Предметларнинг номлари айрим сўзлар ва сўз бирик­
малари бўлиб, улар моддий (планета, электр токи) ва 
идеал (сезги, тафаккур) предметларни ифодалайди. Предмет 
номи белгидан иборат бўлганлиги учун ўз мазмуни ва 
маъносига эга. Номнинг мазмуни предметни ифода килади 
ва мантикда 
ден отат 
деб аталади. Номнинг маъноси эса 
предметнинг мухим, умумий белгилариии ифода килади 
ва 
ко н ц еп т 
деб аталади. Масалан, «Аристотель», «Мантик 
фанининг асосчиси», «Топика асарининг муаллифи» каби 
ифодаларнинг мазмуни бир хил, яъни битта предметни 
ифодалайди, маъноси эса турли хил, яъни фикр килаётган 
объектнинг хар хил белгилариии кайд килади.
Шунингдек, номлар якка («Тошкент шаҳри») ёки уму­
мий («шаҳар») бўлиши мумкин. Бунда якка ном битга пред­
метни, умумий ном эса предметлар синфини акс эттиради.
Предикаторлар гапда кесим ўрнида келиб, ўзи таал­
лукли булган номнинг микдорига ббғлиқ ҳолда бир ўринли 
ёки кўп ўринли бўлиш и мумкин. Бунда предметнинг 
хоссасини ифода килувчи предикаторлар бир ўринли, улар 
ўртасидаги муносабатларни ифода қилувчи предикаторлар 
к ўп ў р и н л и п р е д и к а т о р л а р х и с о б л а н а д и . М а са л а н , 
«Узбекистон мустакил республикадир» деган мулохазада 
п р ед и като р бир ўринли, «У збекистон Т уркия билан 
иқтисодий шартнома тузди» деган,. фикрда «иктисодий 
шартнома тузди» предикатори икки ўринли, «Узбекистон 
Сирдарё ва Амударё оралиғида жойлашган» деган фикрда 
«оралиғида жойлашган» предикатори уч ўринлидир.
М антикий атамалар (мантикий константалар) доимий 
мантиқий кийматга эга бўлиб, гапда дескриптив атама­
ларни боғлашда ишлатилади. Улар ўзбек тилида «ва», 
«хам », «ҳамда», «ёки », «ёхуд», «оарча», «хеч бир», 
«баъзи», «эмас» каби сўзлар оркали ифодаланади ва гурли 
хил (оддий ва мураккаб) хукмлар, мулоҳазаларни хосил 
килувчи элементлар хисобланади. Масалан, «Ҳеч бир товар 
кийматсиз эмас» деган фикрда «ҳеч бир», «эмас» мантикий 
атамалар бўлиб, уларсиз дескриптив атамаларни - «товар», 
«қиймат» сўзларини боғлаб бўлмайди.
М антикнинг формаллашган тилини яратишда семантик 
категориялар аник таърифланиши ва тавсифланиши керак. 
Бунга семантик категорияларни конкрет символларда акс 
эттириш оркали эришиш мумкин.


Ана шу символлар мантикнинг формаллашган тилининг 
алифбосини ташкил этади. Мантикда иккита тил - предикатлар 
мантига тили ва мулоҳазалар мантиғи тили мавжуд.
М улохазалар м ан ти ғи
ҳукмларининг ички тузилишини 
ўрганишдан четлашиб, уларнинг ўзаро мантиқий алоқасини 
ҳисобга олган ҳолда мухокама этиш жараёнини таҳлил 
киладиган формаллашган мантикий тизимдир. Мулохаза­
лар мантиғи тили алифбоси ифодалар таърифларини ва 
уларнинг талкин кдлинишини ўз ичига олади. Хусусан, бу 
тил алифбоси куйидагилардан ташкил топган:
1.p, q, г - пропозиционал ўзгарувчилар, яъни хукмлар 
учун символлар.

Download 4,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish