Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги иқтисодий ва

ахборот 
бошқарилмайдиган, 
бошқариладиган 
ва 
бошқарилувчи
бўлиши мумкин. 
Бошқарилмайдиган ахборот
- бу, табиийки, ҳам бутун 
иқтисодиёт учун, ҳам алоҳида моделлар учун тў\ри бўлган 
экзоген ахборотдир. Экзоген ахборот эса бошқариладиган ва 
бошқарадиган бўлиши мумкин. 
Бошқариладиган кўрсаткич
– бу, уни белгиловчи 
омилларнинг ўзгаришига қараб келажакда (прогнозда) ўзгариши 
мумкин бўлган кўрсаткичдир. 
Масалан, агар аҳолининг узоқ муддатли истеъмол 
товарларига талаби аҳоли даромадлари ва солиққа тортиш 
даражасининг 
функцияси 
сифатида 
моделлаштирилса, 
прогнозлаштирилаётган эҳтиёж бошқариладиган кўрсаткичдир. 
Бунда талаб моделидаги омиллар ҳам бошқариладиган, ҳам 
бошқарувчи бўлиши мумкин. Агар «аҳоли даромади» 
кўрсаткичи ушбу модел доирасида бошқа омилларнинг 
функцияси сифатида аниқланса, у - бошқариладиган ахборот, 
ҳукумат учун федерал солиқлар даражаси эса бошқарувчидир. 
Бошқарувчи кўрсаткич
– бу, давлат сиёсатининг, 
миллий иқтисодиёт ва унинг объектини давлат томонидан 
тартибга солиш воситаси бўладиган ҳар қандай кўрсаткичдир. 
Прогнозлашнинг инструментал ўзгарувчилари деб 
миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш амалга 
ошириладиган 
бошқарувчи 
кўрсаткичларга 
айтилади. 
Прогнозлашнинг 
инструментал 
тахминий 
рўйхати 
қуйидагиларни ўз ичига олади: 
-
экологик андазалар тизими; 
-
билвосита солиқлар; 
-
бевосита солиқлар; 
-
амортизация ажратмалари; 
-
корхоналарнинг бюджетдан ташқари фондларга трансферт 
тўловлари; 
-
минимал иш ҳақи; 
-
нафақанинг минимал миқдори; 
-
ишсизлик бўйича нафақанинг минимал миқдори; 
-
давлат бюджетининг умумий харажатлари; 
-
давлат бюджетининг умумий таркиби; 

---

21 
-
пул-кредит сиёсатининг инструментлари: ҳисоб ставкаси, 
минимал заҳиралар меъёри; 
-
давлат корхоналари ва табиий монополиялар маҳсулотининг 
нархи; 
-
божхона божларининг умумий даражаси; 
-
божхона божларининг таркиби; 
-
солиқлар бўйича имтиёзлар; 
-
кредитлар бўйича имтиёзлар. 
Марказ даражада прогноз - таҳилилий ҳисобларда 
макроиқтисодий 
кўрсаткичлар 
фойдаланилгани 
учун 
ахборотнинг 
агрегатлашиш 
(конденцациялаш) 
муаммоси 
алоҳида аҳамият касб этмоқда. Масалан, «ялпи ички маҳсулот» 
кўрсаткичини олиш учун миллий иқтисодиётнинг барча 
корхоналари бўйича пировард маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми 
маълумотлари қўшилади. Ахборотнинг бундай ихчамланиши 
прогнозлаш масалалари ҳажмини ва вазифасини ўзгаритирмай 
камайтиришга 
имкон 
беради. 
Агрегатлашиш 
даражаси 
прогнозлашнинг турли даражалари ва объектлари учун ҳар хил 
бўлиши керак. 
Прогнозлаш объектининг мутассил тасвирини билиб, 
унинг агрегатлашган тасвирини олиш ҳам мумкин. Шу 
вақтининг 
ўзида 
объектнинг 
агрегатлашган 
тасвирдан 
деталлашганига, умумий ҳолда кўплаб деталлашган тасвирдан 
агрегатлашганга ўтганда ахборот йўқотилади. 
Агрегатлашишнинг энг оддий мисоли – бу, қўшишдир. 
Масалан, давлатнинг иқтисодий сиёсатини кўриб чиқаётиб, 
давлат харажатлари элементларини қўшиш, экспортни қараб 
чиққанда, экспортнинг турли қисмларини қўшиш ва ҳоказо. 
Айрим ҳолларда оддий суммалардан эмас, балки тортилган 
кўрсаткичлардан фойдаланилади. Масалан, давлат солиқ 
ставкаларининг 
ўртача 
миқдорларидан 
фойдаланилади. 
Юқорида айтилганларнинг барчаси прогнозлашнинг миқдорий 
томонларига тегишли. 
Сифат томонлари билан, айниқса, агар бу давлат 
сиёсатига тегишли бўлса, ишлаш мураккаброқдир. Фараз 
қилайлик, импортни бевосита тартибга солишнинг мақсадга 
мувофиқлиги кўриб чиқилмоқда. Тегишли сиёсатни батафсил 
тасвирлашда ҳар бир олиб кириладиган товар учун тартибга 

---

22 
солинадиган ва импорт орасида сифат танловини амалга 
ошириш мумкин.
Агрегатлашган моделларни шакллантиришда фақат ялпи 
импорт кўрсаткичлари билан ишланади, бу эса тўлиқ тартибга 
солинадиган ва тўлиқ эркин импорт орасида танлаш заруратига 
олиб келади. 
Агрегатлашиш тармоқ маҳсулоти номенклатурасидаги 
прогрессив таркибий ўзгаришларни аниқлашга халақит бериши 
мумкин (масалан, шиша идишлар ўрнига пластмасса 
идишларнинг пайдо бўлиши ва вақт ўтиши билан уларнинг 
ишлаб чиқариши кенгайиши). 
Иқтисодиётнинг агрегатлашган тасвирига ўтишда пайдо 
бўлган қийинчиликларни қуйидаги гуруҳларга бирлаштириш 
мумкин: 
-
операцион муаммолари; 
-
баҳолаш муаммолари; 
-
таҳлилнинг аниқлиги ва ишончлилиги муаммолари. 
Агар 
у 
прогнозлаш 
объектининг 
келажакдаги 
ривожланишига тегишли барча эҳтимолли вариантларни ва 
эришилиши мумкин бўлган барча мақсадларни кўриб чиқса 
прогноз операцион, деб аталади. 
Операционаллик талаблари айниқса қисқа муддатли 
прогнозлар учун муҳимдир. Масалан, аниқ лицензиявий ва 
Марказий банкнинг кредитлаш сиёсатини амалга ошириш 
индивидуал лицензиялар ва қарзлар беришдан иборат. Агар 
прогнозда тў\ри ёки эгри солиқларнинг умумий миқдоригина 
кўрсатилса, у операцион бўлмайди, чунки у солиқ йи\увчилар 
учун кўрсатмаларга эга эмас. Иқтисодий сиёсатни тасвирлашда 
юқорилашган кўрсаткичлардан фойдаланиш кўпинча прогнозлар 
ва прогноз моделлари ҳаётдан узоқлашувига олиб келади. Ўрта 
муддатли (айниқса, биринчи йилги) давлат бюджетининг 
ахборот агрегатлашуви даражаси бўйича корреспонденцияси 
бўлиши керак. 
Прогноз - таҳлилий ахборот агрегатлашиш даражасининг 
ўсиши керакли ахборот йўқотилишига ва бунинг натижасида 
иқтисодиётнинг ҳолати, унинг ривожланишида ноаниқликни 
оширади. 

---

23 
Лекин ахборотнинг эҳтимолли йўқотишлари таҳлилидан, 
агрегатлашиш даражаси доимо минимал бўлиши зарур, деган 
хулоса чиқармаслик керак, чунки ахборотни детализациялаш 
даражасини танлаш бошқа омиллар таъсирига ҳам бо\лиқ. 
Прогнознинг турли вариантлари, муқобил натижалардан энг 
рационалини танлаш мақсадида баҳолашнинг ўзи жуда қийин, 
агар бу натижалар ва прогнозлар жуда батафсил берилган бўлса, 
баҳолашнинг мураккаблиги бир неча баробар ошади. 
Агар кўплаб кўрсаткичлар прогноз объекти доирасида 
маълум бир ўзгарувчиларни нисбатан барқарор қилиб 
шакллантирса, бу ўзгарувчиларни агрегатлаштириш тегишли 
баҳолашнинг аниқлигида кичик хатоликлар билан бо\лиқ 
бўлади. Масалан, агар давлат сиёсатининг турли воситаларидан 
фойдаланганда 
аҳолининг 
турли 
қатламлари 
даромад 
даражалари нисбатан етарли даражада барқарор бўлса, бу 
гуруҳлар даромадларини агрегатлаштиришдан келиб чиққан 
баҳолашдаги ноаниқликлар кичкина бўлади. 
Шундай қилиб, масала шундаки, фақат агрегатлашган 
кўрсаткичлардан фойдаланиб, иқтисодиётнинг ҳолати тў\рисида 
аниқ тасаввурга эга бўлиш ва етарли даражада аниқ прогнозлар 
олиш мумкинми? 
Умумий ҳолда жавоб қатъий - йўқ, мумкин эмас. Лекин 
агрегатлаш услубини қўллаганда аниқлик ва ишончлиликдаги 
йўқотишлар кичик бўлишига интилиш керак. Агрегатлашган 
кўрсаткичлар статистик аҳамиятли, маъмурий жиҳатдан 
мувофиқ келадиган ва осон интерпритацияланадиган бўлиши 
мақсадга мувофиқдир. Бундан ташқари, агрегатлашда, айниқса, 
қисқа муддатли прогнозларда баҳолаш муаммоларини ва 
операционлик талабларини ҳисобга олиш керак. 
Аниқлик 
ва 
ишончлиликда 
йўқотишларни 
минималлаштириш учун 2 та қоидадан фойдаланилади