|
Ахборот
тыплаш
турлари
Тыплаш
тажрибаси
Мавжуд
тенденцияс
ияларнинг
экстраполя
цияси
Моделларн
и
тузиш
16
2.1 расм. Тўпланган ахборот ва прогнозлаш услублари
орасидаги ўзаро алоқа.
Прогнознинг таҳлилий тадқиқотлар сифатини ошириш
муаммоси кўп жиҳатдан уларнинг ахборот таъминготига бо\лиқ.
Фойдаланилаётган ахборот базасига қўйилган асосий талаблар
қуйидагилардир:
кўрсаткичларнинг
миқдорий
тавсифлари
ишончлилиги
авваламбор
иқтисодиётнинг
асосий
соҳаларидан, етарли даражада тўлиқ ҳамда умуман олганда
мамлакатда ва унинг минтақаларида содир бўлаётган салбий
ва ижобий жараёнлар тў\рисида тўлиқ тавсифларни кўзда
тутувчи тақдим қилинаётган ахборотнинг етарлилиги ва
комплекслиги;
турли
ахборот
блоклари
ва
даражалари
кўрсаткичларининг ўзаро тў\ри келишини кўзда тутувчи
тақдим қилинаётган ахборотнинг тизимлилиги;
таққосланиши,
яъни
турли
кўрсаткичлар
миқдорий тавсифларининг бир-бирига зид бўлмаслиги.
17
Прогноз - таҳлилий ҳисоблар статистик ахборот, яъни
минтақалар,
корхоналар,
молиявий
ташкилотлардан
олинадиган маълумотлар асосида олиб борилади. бошқа
мамлакатларнинг ва жаҳон иқтисодиёти ҳамда унинг
минтақалари иқтисодий конъюнктурасини тавсифловчи
ахборотдан фойдаланилади. материалларнинг бир қисми
аҳолини ва тадбиркорларни сўраш натижасида шаклланади.
эксперт ахборот, яъни билимнинг у ёки бу соҳа
мутахассисларидан
олинадиган
маълумотлардан
фойдаланилади.
Статистик маълумотлар сифатини белгиловчи берувчи
омилларга қуйидагилар киради:
ялпи
кузатишдан
танлаб
кузатиш
услубига ўтиш билан бо\лиқ ўзгаришлар;
статистик
ҳисобот
ва
бухгалтерия
ҳисобининг янги шакллари киритилиши билан бо\лиқ
бирламчи ҳисобнинг кечиктириб бўлмаслиги;
агрегатлашган кўрсаткичларни ҳисоблаш
услубияти;
статистик кўрсаткичларнинг иқтисодий
категорияга мос келмаслиги.
Статистик кўрсаткичларнинг сифати муаммоси биринчи
навбатда статистик маълумотларни йи\иш билан бо\лиқ.
Иқтисодий бирликларнинг кўп марталаб кўпайиши ва
мулкчилик таркибининг ўзгариши шароитида иқтисодий
фаолиятни ялпи ҳисобга олиш имкони бўлмай қолди. Ишлаб
чиқарувчилар ўз натижаларини камайтиришдан манфаатдор,
чунки бу солиққа тортиладиган базани қисқартиради.
Танлама тадқиқот Россия статистикаси учун мутлақо
янгилик эмас. Танлама тадқиқотлар Собиқ Совет тузуми
давридаёқ иқтисодиётдаги янги ҳодисаларни ўрганиш учун олиб
борилган.
Масалан, 1958 йилда ишлаб чиқариш жараёнлари
механизацияси
ва
автоматизациясини,
ускуналарни
модернизациялашни, саноатга янги технологик жараёнлар ва
такомиллашувларни ва ҳоказони текширишнинг янги шакллари
ишлаб чиқилди.
18
Совет даврида ўтказилган танлама кузатишларнинг туб
фарқи шундаки, улар бир марталик тадбирлар бўлиб, умумий
тўпламлар яхши аниқланган эди. Замонавий шароитда эса, ялпи
бўлмаган статистик кузатувнинг услублари асосий бўлиб қолди,
ўрганилаётган тўпламлар ва уларнинг ҳар бири ичидаги
вариация кўплаб мартага ошди.
Агрегатлашган статистик кўрсаткичларнинг бошлан\ич
ишлаб чиқариш манбаи бўлиб бухгалтерия ҳисоби ва статистик
ҳисоботнинг
маълумотлари
хизмат
қилади.
Якуний
баҳолашнинг ишончлилигини бошлан\ич маълумотлардан
якуний кўрсаткичларгача ҳисобларнинг бевосита характерини
таъминлаганда ошириш мумкин. Расмий статистика ягона
миллий ҳисоблар тизимига (МҲТ) ўтаётгани сабабли
бухгалтерия ва статистик кўрсаткичлари ва МҲТни ўзаро
мувозанатлаши керак.
Россия амалиётида мажбурий стандартарнинг йўқлиги
корхоналарнинг бир қисми ҳисоботда бутун жўнатилган
маҳсулотни, бошқа қисми эса фақат ҳақи тўланган қисмини
кўрсатишига олиб келди.
Тўловларнинг умумий инқирози шароитида бу товарлар
хизматларни ишлаб чиқариш агрегатлашган кўрсаткичи ноаниқ
ҳисобланишини билдиради. Худди шундай ҳолат тўланган эмас,
балки ҳисобланган суммалар акс этиши керак бўлган «меҳнатга
ҳақ тўлаш» кўрсаткичи билан мавжуд.
Бухгалтерия ҳисобида бошлан\ич қиймат бўйича, МҲТда
эса қайта тикланиш қиймати бўйича баҳолаш айниқса асосий
фондлар учун ҳаммадан кўра муҳим, чунки уларнинг катта
қисмини корхоналар ўн йиллаб олдин харид қилиб, ислоҳотлар,
нархларнинг йиллар давомида кескин ўсиши амалда бошлан\ич
қийматни нолга тенглаштирди.
Статистик маълумотлардаги хатоликнинг катта манбаи
ноқонуний иқтисодиёт ҳажмларини охиргача ҳисобга олмаслик
бўлди. Ноқонуний иқтисодиёт бўйича кўрсаткичларнинг ҳисоби
ҳозирги вақтда анча шартлидир. Яширилган товарлар ва пул
оқимларини тў\ридан-тў\ри кузатиш имкони бўлмагани сабабли
уларнинг ҳажмларини аниқлаш учун нафақат расмий статистик
органлар, балки бошқа ташкилотлар ҳам ўтказадиган
ҳисобларнинг турли услубларидан фойдаланилади.
19
Статистик маълумотларнинг сифати нафақат бошлан\ич
кўрсаткичларни йи\иш услубларига, балки уларни қайта
ишлашга ҳам бо\лиқ. +айта ишлаш жараёнига ўртача
миқдорларни ҳисоблаш ҳам киради. Уларни ҳисоблашда иккита
муаммо пайдо бўлади.
Биринчидан,
инқироз
ривожланиш
шароитида
кузатилаётган иқтисодиёт қаторларида белгиларнинг катта
вариацияси сезилади.
Масалан, турли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажмининг
турлича қисқариши, умуман олганда, саноат учун ишлаб
чиқариш индекси миқдорига таъсир қилади.
Иккинчидан, турли минтақаларда айрим кўрсаткичлар
орасидаги катта фарқнинг мамлакат учун умумий ўртача
даражасини аниқлашда муаммолар келиб чиқади.
Истеъмол нархларининг минтақалар бўйича вариацияси
ҳам максималдир (истеъмол нархларининг энг баланд даражаси
энг паст даражасидан 2 мартага катта).
Иқтисодий кўрсаткичларнинг ўсиш суръатларини,
масалан, ЯММ ёки саноат ишлаб чиқариши ўсиш суръатини
ҳисоблашда нарх ўсишининг таъсирини йўқотиш ва физик ҳажм
ўсишини аниқлаш учун ўзгармас нархлардаги кўрсаткичлардан
фойдаланиш керак. Ўзгармас нархлардаги кўрсаткичлардан
фойдаланиш
ижтимоий
ишлаб
чиқариш
таркиби
ва
пропорцияларини, шахсий истеъмолни таҳлил қилишда муҳим
аҳамиятга эга. Амалда эконометрик моделларнинг регрессион
тенгламалари параметрларини ҳисоблашда ҳам ўзгармас
нархлардаги статистик маълумотлардан фойдаланилади.
Статистик
ишланмалар
натижасида
олинган
макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогнозлаш маълумотлардан
давомийлиги турли дастурларни тузишда фойдаланилади.
2.2 Функционал белгига кўра ахборотнинг
таснифланиши
Прогнозлашда ишлатиладиган ахборотни функционал
белги, яъни прогнозлаш мақсадида у ёки бу кўрсаткич нима
сифатида фойдаланишига қараб таснифлаш мумкин. Бу ҳолда
20
Do'stlaringiz bilan baham: |
