Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги иқтисодий ва

 
 
 
 
 
 
 
XI11 мавзу. ДЕМОГРАФИК 
ПРОГНОЗЛАШТИРИШ 
13.1. Аҳоли сонини прогнозлашнинг асосий 
компонентлари ва унга таъсир килувчи омиллар 
Демографик прогнозлаш барча комплекс дастурлар учун 
кўп қиррали асос бўлиб хизмат қилади. Аҳолининг келажакдаги 
миқдори прогнози яхлит халқ хўжалигини динамикасини 
прогнозлашнинг муҳим элементи ҳисобланади. Демографик 
прогнозлар аҳоли ҳаракати ва меҳнат ресурсларининг қайта 
ишлаб чиқариши меҳнатга лаёқатли аҳоли бандлигининг 
даражаси, унинг молиявий ва касбий таркибини қамраб олади. 
Демографик прогнозлар аҳоли динамикасини унинг жинсий ёш 
структураси, 
ту\илиш, 
ҳудудий 
ҳаракати 
тў\рисидаги 
маълумотларни таҳлил қилиш асосида кўриб чиқди. Демографик 
прогнозлаш оилаларнинг келажак сонини уларнинг ўртача 
катталиги, 
аҳоли 
кўчма 
оқимларининг 
интенсивлиги, 

---

154 
йўналишлари, фаол меҳнат фаолияти, давомийлиги ва бошқалар 
тў\рисида прогноз ахборот олиш имкониятини беради. 
Демографик прогнозлар асосида жамият эҳтиёжлари 
ҳажми ва структураси, истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, 
халқ таълими, со\лиқни сақлаш тизими тараққиёти ва бошқалар 
режалаштирилади. 
Шу 
таҳлил 
демографик 
прогнозлар 
ижтимоий тараққиёт ва ҳаёт даражасини ошириш прогнозлари 
билан изчил бо\ланган. 
Демографик прогнозлашни амалга оширишда усулларни 
танлаш муҳим жиҳат ҳисобланиб, уларнинг ёрдамида аҳолининг 
келажакдаги сонини янада аниқроқ белгилаш мумкин. 
Аҳоли сонини прогнозлашнинг асосий усулларидан бири 
компонентлар усули ҳисобланиб, унинг моҳияти асосий 
компонентларнинг келажак динамикаси, яъни ту\илишлар ва 
ўлишлар сони, ҳудудга кўчиб келишлар ва кўчиб кетишлар 
сонини жамлашдан иборат. Бутун мамлакат миқёсида аҳоли 
сонини прогноз қилишда дастлабки икки компонент етарлидир. 
Бироқ алоҳида республикалар бўйича аҳолининг 
келажакдаги сонини ҳисоблашда ички миграция солдосини 
ҳисоблаш муаммоси муҳим аҳамият касб этади. 
«Аҳоли 
харажати» 
ни 
прогнозлашда 
унинг 
компонентларига таъсир қилувчи омиллар ёки бошқача қилиб 
айтганда, ту\илиш, ўлим миграцияси даражасига таъсир қилувчи 
омилларни ҳисобга олиш алоҳида аҳамиятга эга. 
Аҳолининг келажакдаги сони асосан ту\илиш даражасига 
бо\лиқ. Шунинг учун дастлаб унга қандай омиллар таъсир 
қилишини ўрганиш лозим. Бу ерда ту\илишни оширувчи ва 
камайтирувчи омилларни алоҳида белгилаш мумкин. Ту\илиш 
даражасини оширувчи асосий омиллар деб одатда, мактабгача 
тарбия муассасалари ва уй - жой қуриш жараёни тарақиётига 
айтишади. 
Танланма тадқиқотлар маълумотларига кўра, 30% га яқин 
одамлар фарзанд кўришдан ўзини сақлаш сабаблари сифатида 
яшаш шароитларини кўрсатади. 
Мамлакатда йилига реконструкцияни ҳисобга олган 
ҳолда 2,3 миллион квартира қурилмоқда, аҳоли 2 миллион 
квартирага эга бўлмоқда (0,3 миллион квартира қариалар талаби 
хисобига.) Мамлакат бўйича иккинчи мартта никоҳга 

---

155 
кираётганлар йилига 1,8 миллионни ташкил қилади ва агарда 
кенгайишлар ва бошқа омиллар бўлмаганда эди ҳозир ёш келин 
- куёвларга квартиралар берилар эди. Бевосита бо\лиқликнинг 
тарафи йўқ. Масалан, Москва шаҳрида мактабгача тарбия 
муассасаларига бўлган талаб тўли\ича қондирилган, бироқ 
ту\илиш ўсмаяпти. Мактабгача тарбия муассасаларининг ролини 
баҳолаб туриб, шуни айтиш мумкинки, кўп оилалар улардан 
деярли фойдаланилмайди (уларда ёшлар ҳиссаси жуда кам), кам 
болали оилаларда эса функционал муассасаларнинг мавжудлиги 
ёки йўқлиги никоҳ ва ту\илиш ўртасидаги вақт орали\ида (ёки 
биринчи ва иккинчи фарзанд орали\да) кўринади. 
Омиллар қаторига моддий таминланганлакни ҳам қўшиш 
мумкин. Бу демографик сиёсатнинг бир омили бўлиб, бу нарса 
бизнинг мамлакатимизда ту\илишни оширишга қаратилган 
(унинг асосий шарти бўлиб болаларни тарбия қилиш 
харажатларига 
давлатнинг 
систематик 
пуллик 
ёрдами 
ҳисобланади.) 
Ту\илиш пасайишига олиб келувчи омиллар орасида 
биринчи навбатда аҳоли моддий даражасининг ўсиши ва бунга 
бо\лиқ тарзда эҳтиёжлари ўсишини айтиш лозим. 
Замонавий тарақиётнинг барча неъматларини оширишга 
интилиш янги оила қурганлар режалаштирадиган фарзандлар 
сони 
камайишига 
таъсир 
қилади 
(ту\илишнинг 
«антогонистлари» сифатида автомабиль, телевизор ва ҳоказолар 
ҳисобланади). 
Одатда, аёлларнинг жамоат ишларида қатнашувига 
ту\илишнинг камайиш омили сифатида қарашади. 
Ўлим омиллари – ўкчадаги ва маиший шикастлар, 
алкоголизим ва чекиш, атроф - муҳит ифлосланиши, со\лиқни 
сақлашнинг ривожланмаганлиги ва ҳоказолар. 
Бирор ҳудуд аҳолисини прогнозлашнинг мухим 
компоненти аҳоли миграцияси ҳисобланади. Аҳоли миграцияси 
асосан ишлаб чиқариш жойлашуви билан изоҳланади. Бу эса, ўз 
навбатида, меҳнат ресурсларининг ҳудудий тарқалишини 
кўрсатиб, у иқтисодий ривожланишда акс этади ва ишлаб 
чиқариш самарадорлигига кучли таъсир кўрсатади. 

---

156 
13.2
Аҳоли ва меҳнат ресурсларини прогнозлаш 
Яхлит ҳолдаги аҳоли прогноз сони ва структураси 
дастлаб ташқи миграцияни хисобга олмаган ҳолда амалга 
оширилади, чунки унинг ҳиссаси унча катта эмас, бироқ 
регионлар учун демографик прогнозлар аҳоли миграциясини 
ҳисобга олган ҳолда тузилиши лозим. 
Миграция нафақат аҳолининг умумий сонига таъсир 
қилади, балки унинг нисбий ва ёш структурасини ҳам 
ўзгартиради. Шунинг учун бу омил ту\илиш билан бир қаторда 
асосий омил ҳисобланади. Миграция коэффициентини ҳисоблаш 
учун дастлаб регион ҳудудининг ҳар 1000 кишисига тў\ри 
келадиган кўчиб келишларнинг ўртача сонига тенг бўлган кўчиб 
келиш коэффициентини ҳисоблаш лозим. Ҳар 1000 кишига 
ҳудуддан кўчиб кетиш ва келишлар коэффициенти берилади. 
Сўнгра кўчиб кетишлар ва келишлар ўртасидаги фарқ 
ҳисобланади. Бу фарқ соф миграция коэффициентини ёки 
миграция сольдоси коэффициенти ҳисобланади. У маданий ёки 
мусбат ишорали бўлиши мумкин. Кўчиб келувчилар ва кўчиб 
кетувчилар сони ҳудуднинг жами аҳоли учун ҳисоблангани каби 
ҳар бир жинси ёки гуруҳлар учун алоҳида ҳисобланади. 
Миграцияни ҳисобга олган ҳолда аҳоли сонини прогнозлаш 
икки босқичда амалга оширилади. 
1 - босқичда аҳоли табиий ўзгариши прогнозлаш усули 
асосида амалга оширилади. Масалан, икки омил ту\илиш ва 
ўлимнинг таъсирини ҳисобга олиб коррелацион анализ ёрдами. 
Аҳолининг жинсий ёш таркиби учун ёшнинг силжиши 
методидан фойдаланилади. Ушбу усулнинг моҳияти шундан 
иборатки, аҳоли сонини юзага келган ёш ва жинсий 
структурадан келиб чиқиб жинс ва ёш бўйича ҳисоблашда 
кутилаётган ту\илиш ва ўлим даражалари мос равишда 
қўшилади ва айрилади. 
2-босқичда ҳосил қилинган аҳоли сонига (умумий ёки 
жинсий ёш) миграция таъсиридан тузатишлар киритилади. 
Бунинг учун аҳоли сони соф миграция коэффициентига 

---

157 
кўпайтирилади ва ишорасига қараб ҳисобланган тузатма 
катталиклар биринчи босқичда топилган умумий аҳоли сонига 
қўшилади ёки айрилади. 
Демографик прогнозлашлашнинг етакчи ўринларидан 
бири меҳнат ресурслари сонининг перспиктив баҳоланиши 
ҳисобланади. Унинг негизи аҳолининг жинсий ёш структураси 
бўйича сонининг прогнози саналади, бунинг асосида меҳнатга 
лаёқатли 16—55 (59) ёшдаги аҳоли сони тў\рисидаги 
маълумотлар олинади. 
Прогнозлашда энг аввало меҳнат ресурсларини такрор 
ишлаб чиқаришнинг барча томонларини қамраб олувчи мавжуд 
(ёки юзага келган) қонуниятлар ва пропорциялар (уларнинг 
шаклланиши, такомилашиши ва қўлланилиши) бўйича ўрганиш 
лозим. Буларнинг барчаси шунга мувофиқ статистик ёки бошқа 
ахборот тўпланишини талаб қилади. 
Аҳоли сонини прогнозлашда экстрополяция ва математик 
моделлаш усуллари кенг қўлланилади. 
Эммиграция усули асосида динамик қаторлардан 
фойдаланган ҳолда аҳоли ҳаракатининг турли компонентлари 
прогнозлари аниқланади. Бу прогноз ўрта ва узоқ муддатли давр 
учун яратилади. Ҳозирги пайтда математик моделлаш усуллари 
ва биринчи навбатда омилли анализ усули кенг қўлланилмоқда. 
Аҳоли сонини прогнозлаш модели тенгламалар тизими 
кўринишида тузилади. 
Уқа
0
+а
1
х
1
-а
2
х
2
+а
3
х
3
Бу ерда: х
1
–ту\илиш,х
2
–ўлим, х
3
–миграция.
Х
1
қb
0
+b
1
z
1
+ b
2
z
2
+ b
3
z
3
… 
Х
2
қс
0
+с
1
z
1
+ с
2
z
2
+ с
3
z
3
… 
Х
3
қd
0
+d
1
z
1
+ d
2
z
2
+ d
3
z
3
… ва ҳоказолар