Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги хамидов мухамадхан



Download 9,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/109
Sana29.04.2022
Hajmi9,7 Mb.
#590050
TuriУчебное пособие
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   109
Bog'liq
suv tezhamkor sugorish texnologiyalari

Хлоридли 
Сульфат-хлоридли 
шўрланмаган 
0,05

0,01
0,30 
0,006
0,12 
0,20

0,01
0,30 
0,014-0,04
0,3-0,9 
кучсиз 
шўрланган 
0,15-
0,30

0,01-0,03
0,3-1,0 
0,006-0,02
0,12-0,40 
0,20-0,30

0,01-0,09
0,3-0,9 
0,014-0,04
0,3-0,9 
ўртача 
шўрланган 
0,30-0,50

0,03-0,1
0,3-1,0 
0,02-0,06
0,12-0,40 
0,30-0,60

0,03-0,10
0,9-2,8 
0,04-0,12
0,9-2,5 
кучли 
шўрланган 
0,50-0,80

0,10-0,25
3,0-7,0 
0,06-0,13
1,2-2,8 
0,60-1,0

0,1-0,23
2,8-6,5 
0,12-0,26
2,5-5,5 
шўрхоклар 
0,80
0,25
0,13
1,0
0,23
0,26


72 

7,0 
2,8 

6,5 
5,5 
Хлорид-сульфатли 
Сульфатли 
шўрланмаган 
0,20

0,01
0,30 
0,07
1,5 
0,30

0,01
0,30 
0,16
3,4 
кучсиз 
шўрланган 
0,25-0,40

0,01-0,03
0,3-0,8 
0,07-0,19
1,5-4,0 
0,30-0,60

0,03
0,6 
0,16-0,19
3,4-4,0 
ўртача 
шўрланган 
0,40-0,70

0,03-0,1
0,8-2,7 
0,19-0,34
4,0-7,0 
0,60-1,0

0,07
2,0 
0,29-0,48
4,0-10,0 
кучли 
шўрланган 
0,70-1,20

0,10-0,23
2,7-6,4 
0,34-0,48
7,0-10,0 
1,0-2,0

0,12
3,5 
0,48-0,86
10,0-18,0 
шўрхоклар 
1,20

0,23
6,4 
0,48
10,0 
2,0

0,12
3,5 
0,86
18,0 
Изоҳ: тузларнинг миқдори суратда - % да, махражда – мг.экв да 
берилган 
 
Суғориладиган ерларни мелиоратив ҳолати, кадастри. 
Ерларнинг мелиоратив ҳолати қуйидаги асосий кўрсаткичлар бўйича 
аниқланади: 
- грунт сувларининг сатҳи;
- грунт сувларининг минерализацияси;
- тупроқнинг шўрланиш даражаси. 
Республикамиздаги мавжуд суғориладиган ер майдонларининг қарийб 2,1 
млн.гектари ѐки 
49 фоизи
турли даражада шўрланган бўлиб, шундан 3,0 фоизи 
кучли
, 15 фоизи 
ўрта
ва 31 фоизи 
кам шўрланган
ерлардир. 
Айниқса, ер ости сувлари сатҳининг жойлашиш чуқурлиги қишлоқ 
хўжалиги экинларнинг ҳосилдорлигига кескин таъсир қилади. 
Суғориладиган ерларнинг сизот сувлари сатхининг чуқурлиги бўйича 
майдонларга бўлиниши: 0-1,5 метргача 
219,4 
минг.га, 1,5-2,0 метргача 
694,4
минг.га, 2,0-3,0 метргача 
1813,9
минг.га, 3,0 метрдан юқори 
1576,1
минг.га ни 
ташкил қилади. 


73 
Республика бўйича суғориладиган ер майдонларининг сизот сувлари 
шўрланиш даражаси (минерализацияси) бўйича майдонларга бўлиниши 
қуйидагича: 
- минераллашув даражаси 1 г/л гача бўлган майдонлар – 1543,8 минг 
гектарни, 1-3 г/л гача – 1755,3 минг гектарни, 3-5 г/л гача – 882,0 минг 
гектарни, 5-10 г/л гача – 126,2 минг гектарни ва 10 г/л дан катта – 3,4 минг 
гектарни ташкил этади. 
Суғориладиган 
ерларни 
шўрсизлантиришда, 
коллектор-дренаж 
тармоқларининг ишчи ҳолатда бўлишлиги муҳим роль ўйнайди. Шу билан 
бирга суғориладиган ерларни шўрсизлантириш учун комплекс агоротехник 
тадбирлар олиб борилиши керак бўлади, яъни: 

ерларни текислаш; 

ерларни шўрини ювиш; 

суғориш режимига қатъий риоя килиш. 
Мелиоратив кадастр
– бу ерларнинг мелиоратив ҳолати тўғрисидаги 
маълумотларнинг мужассамлашган тизими. 
Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини баҳолашда жойлардаги 
Гидрогеология-мелиоратив экспедициялари жуда муҳим ўрин тутади. 
Мелиоратив назорат хизмати вазифаларига қуйидагилар киради: 
- тупроқ туз тартибини кузатишни ташкил қилиш ва олиб бориш;
- кузатиш натижаларини тахлил қилиш ва мелиоратив ҳолатни яхшилаш 
бўйича тавсиялар бериш. 
Ернинг мелиоратив холатини назорат қилиш учун, тупроқ туз тартибини 
кузатиш масаласи қуйидагиларни ўз ичига олади: 
- тупроқ шўрланиши даражаси ва хилини белгилаш; 
- тупроқ шўрланиши сабабларини очиб бериш; 
- сизот сувларининг кимѐвий таркиби, тартиб даражаси ва тупроқ 
шўрланиши динамикаси орасидаги боғланишни белгилаш; 
- туз баланси мониторингини киритиш; 


74 
- кўп йиллик давр мобайнида жинслар шўрланиши, ўзгариши, йўналишини 
белгилаш, мелиоратив тадбирларнинг самарадорлигини баҳолаш.
 
3.1. ШЎР БОСГАН ЕРЛАРНИ МЕЛИОРАЦИЯЛАШ 
Шўрланишга мойил суғориладиган ерларда ғўза билан алмашлаб 
экиладиган қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш, уларнинг ўсиши, 
ривожланиши ва ҳосилдорлигига салбий таъсир қилувчи ортиқча зарарли 
тузларни йўқотиш бўйича ўзига хос техник ва мелиоратив тадбирлар 
ўтказишни тақозо этади. 
Бу ерларда суғориладиган дехқончилик тизими қуйидаги асосий 
тадбирларни ўз ичига олади: зовур шахобчалари қуриш, бир йўла (капитал) ва 
жорий (эксплуатацион) текислаш, тупроқ шўрини бир йўла ва жорий ювиш, 
пахта ва бедани алмашлаб экишни тадбиқ қилиш, сизот сувлари сатхи 
режимининг ва уларнинг минераллашувини ростлаш, ва тупроқ шароитларига 
қараб пахта комплекси экинларини суғоришнинг табақалаштирилган режимини 
амалга ошириш. Лекин, тупроқ шўрланишга қарши курашнинг асосий 
гидротехник ва агромелиоратив усулларига таъриф беришдан аввал, суғоришда 
тупроқнинг шўрланиш сабаблари ва тупроқдги сувда яхши эрийдиган тузлар 
таркибининг ғўзани ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига кўрсатадиган 
таъсирини билиш шартдир. 
Ҳар қандай тупроқда сувда эрийдиган тузлар маълум миқдорда бўлади. 
Уларнинг миқдори ортиқча бўлганида қишлоқ хўжалик экинларининг ўсишига 
ва хосилдорлигига зарарли таъсир қилади. Тупроқда осон эрийдиган 
тузларнинг таркибини аниқлашнинг энг кенг тарқалган усули тупроқда сувни 
эритмасини анализ қилишдир. 
Сувли эритмага заҳарли ва заҳарсиз тузлар ўтади. Заҳарли тузларга ва 
заҳарсиз тузларга NaCL, MgC1
2, 
Na
2

4, 
NaHCO
3,
NaCO
3,
Mg(CO
3
)
2
ва заҳарсиз 
тузларга Са(НСО
З
)
2, 
СаСО
4
киради. 
Ҳамма заҳарли тузларнинг эрувчанлиги юқори бўлади, бу эса уларнинг 
тупроқ ва ўсимликка салбий таъсирини белгилайди. 


75 
Марказий Осиѐнинг суғориладиган тупроқлари шароитида Na ва Mg 
билан боғланган С1 ва SO
4
заҳарли ионларнинг нисбати бўйича аниқланади 
(Панкова ва Базивич, 1972-й. таснифланиши) 
- шўрланишнинг хлоридли хили CI:SO
4
≥2,5 
- сульфат-хлоридли типи CI:SO
4
= 2,5….1,0 
- хлорид-сульфатли типи CI:SO
4
= 1,0…0,3 
- сульфатли типи CI:SO
4
≤ 0,3 
Катионлар нисбати бўйича: 
- натирийли типи Na :Mg > 2 
- магний-натрийли типи Na :Mg = 2…1 
- натрий-магнийли типи Na :Mg = 1…0,5 
- магнийли типи Na :Mg < 0,5. 
Шўрланган суғориладиган тупроқларга умумий характеристика бериш, 
жумладан, шўр ювишни талаб қиладиган майдонини белгилаш ва шўр ювиш 
меъѐрини аниқлаш мақсадида, ишлаб чиқариш шароитида шўрланиш бўйича 
тупроқларни соддалаштирилган фойдаланилади. 
8-жадвал. Тупроқнинг шўрланиш даражаси таснифланиши 
Тупроқнинг шўрланиш 
даражаси 
HCO
3
CI 
Na 
Шўрланмаган
Кучсиз шўрланган 
Ўртача шўрланган 
Кучли шўрланган 
Жуда кучли шўрланган 
(шўрхок) 
0,061 
0,061-0,122 
0,122-0,244 
0,244-0,488 
>0,488 
0,01 
0,01-0,035 
0,035-0,070 
0,070-0,140 
>0,140 
0,023 
0,023-0,046 
0,046-0,042 
0,092-0,184 
>0,184 
Тупроқнинг шўрланиш даражаси ва кимѐвий тупроқнинг бир метрлик (0-
100см) қатламидаги тузлар миқдорига кўра аниқлаш қабул қилинган. Шўр 
ювиш, бир йўла ўзлаштириш учун ва жорий (олдини олиш учун) турларга 
бўлинади. 


76 
Бир йўла шўр ювиш, кучли шўрланган қўриқ ва партов ерларни 
ўзлаштиришда бирданига катта хажмда сув бериб, тупроқнинг устки бир 
метрли қатламидан сувда эрийдиган ортиқча тузларни кетказиш учун 
қўлланилади. 
Жорий (профилактик) шўр ювиш, мелиоратив тизимнинг эксплуатацион 
даврида сизот сувлари юза жойлашганлиги ва улар ўсимлик қопламидан 
буғланишга сарф бўлганлиги туфайли, бутун вегетация даври мобайнида 
тупроқнинг юқорига бир метрли қатламида тўпланган сувда эрийдиган ортиқча 
тузларни кетказиш учун қўлланилади. 
Шўр ювишда, тупроқдаги тузларни кетказиш кўпгина омилларга:
тузларнинг химиявий таркиби, тупроқнинг бошланғич шўрланиш даражаси ва 
шўр намлиги, механик таркиби, сув-физик-кимиявий хоссалари, шўр ювиш 
муддатлари, захи сунъий равишда қочирилиш даражаси, ерни ювишга 
тайѐрлаш усули ва бошқаларга боғлиқ. 

Download 9,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   109




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish