Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Боёвут тумани «Ғалаба» массиви эскидан суғориладиган
бўз-ўтлоқи тупроқларининг механик таркиби

Кесма рақами	Қатлам чуқур-лиги, см	Заррачалар ўлчами, мм., миқдори фоизда ифодаланган							физик лой		Механик таркибига кўра тупроқ номи
		қум			чанг			ил
		>0,25	0,25-0,1	0,1- 0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	<0,001		<0,01
29	0-28 28-45 45-80 80-130	4,0 3,0 18,0 14,0	0,5 0,1 1,5 0,5	17,2 15,7 19,2 21,9	44,0 44,4 41,3 36,4	6,6 2,3 5,3 13,1	15,6 17,9 1,9 2,8	12,1 16,6 12,8 11,3		34,3 36,8 20,0 27,2		Ўрта қумоқ Ўрта қумоқ Енгил қумоқ Енгил қумоқ
271	0-33 33-48 48-87 87-149	1,5 1,0 2,5 12,0	0,1 0,1 0,1 1,0	13,8 15,1 18,7 4,8	51,3 44,5 47,4 46,2	5,4 22,0 8,3 10,1	13,1 9,1 12,8 14,7	14,8 8,2 10,2 11,2		33,3 39,3 31,3 36,0		Ўрта қумоқ Ўрта қумоқ Ўрта қумоқ Ўрта қумоқ

экинлар экиш билан боғлиқ бўлиб, органик моддаларнинг тўпланишига олиб келиши мумкин. Аммо, иккинчи томондан, тупроққа ишлов бериш ва суғориш биологик жараёнларни, айниқса, органик моддаларнинг парчаланишини тезлаштиради. Ўрта Осиё шароитида бўз тупроқлар минтақаси ҳудудларини ўзлаштиришнинг дастлабки йилларида, суғориш ва ишлов бериш баъзан гумус ва бошқа органик моддаларнинг камайишига сабаб бўлади [57, 61]. Лекин кейинчалик суғориладиган тупроқлар унумдорлигини оширишда қўлланилган агротадбирлар таъсирида тупроқда гумус заҳираси орта бошлайди. Бир қатор тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, қўриқ бўз тупроқларни ҳайдаш ва суғориш, органик моддаларнинг парчаланиш ва минерализацияланиш жараёнларини тезлаштиради. Ўзлаштиришнинг дастлабки 3-4 йили ичида янги суғорилаётган бўз тупроқлардаги жами органик модданинг 40-50 фоизи парчаланади ва кейинчалик бу жараён барқарорлашади.
Умумий фосфор миқдори тупроқнинг ҳайдалма ва ҳайдалма ости қатламида 0,125-0,137% ни ташкил этгани ҳолда, қуйи қатламлар томон камайиб боради. Умумий калий устки қатламларда 0,845-0,885 % ни ташкил этиб, остки қатламларда камайиши кузатилади.
Танланган калит майдони тупроқларидаги ҳаракатчан фосфор миқдори ҳайдалма қатламда 7,33-14,93 мг/кг ни, тупроқнинг ҳайдалма ости ва қуйи қатламларида 2,0-2,67 мг/кг ни ташкил этади. Ҳаракатчан калий миқдори ҳайдалма қатламда 131-155 мг/кг кўрсаткичларда кузатилади. Таъминланиш даражасига кўра, ҳаракатчан фосфор билан жуда кам, ҳаракатчан калий миқдорига кўра кам таъминланган гуруҳларни ташкил этади (3.1.2-жадвал). Умумий фосфор миқдори тупроқнинг ҳайдалма ва ҳайдалма ости қатламида 0,125-0,137% ни ташкил этгани ҳолда, қуйи қатламлар томон камайиб боради. Умумий калий устки қатламларда 0,845-0,885 % ни ташкил этиб, остки қатламларда камайиши кузатилади.
Танланган калит майдони тупроқларидаги ҳаракатчан фосфор миқдори ҳайдалма қатламда 7,33-14,93 мг/кг ни, тупроқнинг ҳайдалма ости ва қуйи қатламларида 2,0-2,67 мг/кг ни ташкил этади. Ҳаракатчан калий миқдори ҳайдалма қатламда 131-155 мг/кг кўрсаткичларда кузатилади. Таъминланиш даражасига кўра, ҳаракатчан фосфор билан жуда кам, ҳаракатчан калий миқдорига кўра кам таъминланган гуруҳларни ташкил этади.
Юқорида келтирилган маълумотлар тупроқларни суғориш ва улардан қишлоқ хўжалигида фойдаланишда олиб борилган агротехник тадбирлар натижасида суғориладиган бўз-ўтлоқи тупроқларда гумус ва озиқа элементлари заҳираларининг ортиб бораётганлигидан далолат беради.
3.1.2-жадвал