Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети б.Қурбанов, Ш. Турабоева

2. Яроқлилик (у ёки бу касб ёҳуд гуруҳга яроқлилик). Касбга яроқлиликнинг ушбу даражаси шу билан ажралиб турадики, бунда бирор соҳадаги меҳнатга нисбатан монелик қилувчи омиллар бўлмайди, лекин айни маҳалда кишида мазкур касбга яққол кўзга ташланиб турган майллар ҳам бўлмайди. "Сиз мана шу касбни танлашингиз мумкин. Ажаб эмас, сиз шу соҳада яхши мутахассис бўлиб етишарсиз" - деб тасалли берилади бу касбни танлаган кишиларга. Бу жиҳатдан касбга яроқлилик даражасини ҳам юқоридаги таърифдан билиб олиш мумкин.
3. Мос келиш (у ёки бу фаолият соҳасига одамнинг мос келиши). Бундай ҳолларда одамнинг айрим шахсий фазилатларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу фазилатар муайян касб ёки касблар гуруҳи талабларига аниқ (шубҳасиз) мос келади. Масалан, бирор кишида муайян бир соҳада у ёки бу меҳнат объектига масалан, биология, техника ва ҳоказо объектларга нисбатан қизиқиш бўлиши ёҳуд бирор соҳада ўзини амалий ишда синаб кўриш вақтида баъзи бир ютуқларни қўлга киритган кишилардаги мувофиқлик, ўз касбига мос келиш бунинг мисолидир. Касбга яроқлиликнинг бу даражасидаги кишиларга нисбатан шундай деб мурожаат қилиш мумкин: "Сиз мана шу касбни танласангиз бўлади, сиз яхши мутахассис бўлиб етишишингиз мумкин".
4. Ҳавас (мазкур касбга, фаолият соҳасига). Ишга ҳаваси (рағбати) бўлган бундай кишини меҳнатчи сифатида инсон тараққиётининг мазкур босқичида касбга яроқлиликнинг олий даражаси деб ҳисоблаш мумкин. Бу ерда гап одамни бошқалардан ажратиб турадиган сифатлар тўғрисида бормоқда. Киши тахминан ўзи билан бир хил шароитда ишлаётган ва ўқиётган тенгдошларидан яққол ажралиб туради. Касбга яроқлиликнинг бундай даражасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: "Сиз фаолиятнинг шу соҳасида, ҳа, айни мана шу соҳада яхши мутахассис бўлиб етишасиз".
Касбга яроқлилик - туғма сифат эмас. У меҳнат фаолиятида шаклланиб боради. Меҳнат жараёнида фақат профессионал идрок, хотира ва тафаккур ривожланибгина қолмай, одамда муайян хулқ-атвор типи ҳам, унинг жамоатчиликка хос йўналиши ҳам, талабчанлиги ҳам, бурчни англаш ҳисси ҳам, шахснинг бошқа шу сингари фазилатлари ҳам ривожланиб боради. Кўпчилик касбларда уларга яроқлилик масаласида одамга мутлақ талаблар қўйилмайди; унда етишмайдиган зарур фазилатиар, хусусиятлар, қобилиятлар ўрнини бошқаларини ривожлантириш ҳисобига қоплаш мумкин.
Одамда мавжуд бўлган барча фазилатларни касбий жиҳатдан қимматли, зарарли ёки нейтрал (холис) сифатлар деб бир неча турга ажратиш мумкинми? Йўқ. Гап шундаки, ҳатто энг оддий бирор касб тўғрисида гап кетганда ҳам касбий жиҳатдан ягона ва шубҳасиз қимматли фазилатлар тўғрисида гапириб бўлмайди. Мисол учун, кўп станокчи-тўқувчилар касбини олиб кўрайлик. Уларнинг бир хиллари тез ҳаракат қилиш ҳисобига юксак натижаларга эришадилар, бошқалари эса эҳтиёткорлик, пухта ишлаш, ишнинг кўзини билиш ҳисобига ютуққа эришадилар, учинчи бир хиллари, эса ишни бир маромда, бир хил суръатда ташкил этиш ҳисобига муваффақиятга эришадилар. Ходим қанчалик малакали бўлса, у ўзининг кучли томонларидан шунчалик кўпроқ, максимал даражада фойдаланади ҳамда ўзининг заиф томонларини енгиб, ҳар хил воситалар билан уларнинг ўрнини қоплайди. Натижада ишда такрорланмас индивидуал услуб вужудга келади. Шунинг учун ҳам: "Иш устасидан қўрқар" - деган доно мақол тўқилган.
Одамнинг ўз касбига яроқли эканини қуйидаги асосий фазилатларига қараб белгиланади: фуқаролик фазилатлари (масалан, ватанпарварлик, жамоатчилик, умумий фойда учун меҳнат қилиш эҳтиёжи ва б.); меҳнатсеварлик, меҳнатга ҳалол муносабатда бўлиш, мазкур соҳадаги фаолиятга нисбатан ижобий қизиқиш ва майлларнинг мавжудлиги, ақл-идрокнинг кенг ва теранлиги, пухталик, интизомлилик, ўз-ўзини назорат қилишнинг ривожланганлиги, ташаббускорлик, саломатлигининг яхшилиги ва бошқа шунга ўхшаш сифатлар махсус қобилиятлар (масалан, пианино ва роялларни созловчи киши учун мусиқани тинглай олиш қобилиятининг яхши ривожланган бўлиши, етакчи учун кўпчилик билан мулоқотга киришиб, тезда тил топишиб кета олиш қобилияти зарур ва ҳ.). Ўз касбингизга яроқлилик учун зарур бўладиган айрим фазилатларни ўзингиз мунтазам равишда шакллантириб боришингиз мумкин ва лозим.
Биз ҳозир "одам - касб" формуласидаги ўзаро алоқадорликнинг бир томонини қараб чиқдик. Энди одам учун касбнинг ўзи яроқсиз бўлиб қолиши мумкин бўлган ҳолат тўғрисида гаплашамиз. Буни қуйидаги мисолни кўриб қараб чиқиш орқали тушунтириш мумкин. Конструкторлар қудратли юк кўтариш машинаси яратдилар, лекин буни қарангки, бу машинани бошқариш жуда оғир экан (тушириш, тормозлаш, тўхтатиш ричагини босиш, уни бир жойдан иккинчи жойга суриш учун ҳаддан ташқари катта жисмоний куч талаб қилинар экан). Бундай ҳолда кишининг, масалан, аёл кишининг бу машинада машинист бўлиб ишлаши бу касбга лойиқ эмаслиги тўғрисида гапириб ўтирмаса ҳам бўлади, машинани бошқариш усулини ўзгартириш керак бўлади.
Юқорида айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, одамнинг касбига яроқлилиги ўзгарувчан омилдир. Касбга яроқлиликни шакллантириш - бу фақат одамдаги муайян фазилатларни (масалан, ўз-ўзини тарбиялаш воситалари билан) ривожлантиришдангина иборат бўлиб қолмай, шу билан бирга меҳнат шароитини, ишлаб чиқариш воситаларини ўзгартиришни ҳам тақозо этди.