Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети психология тарихи

бошланғич нуқтаси - муаммоли вазият;
организм унга яхлит қурилма сифатида қаршилик кўрсатади;
у танлов қидиришда фаол қатнашади ва машқлар орқали ўрганилади.
Торндайкнинг ёндашуви Дьюи ва бошқа Чикаголикларга қараганда прогрессивлиги аниқ, чунки улар мақсадга онгли равишда интилишни тушунтиришга муҳтож ҳодиса сифатида эмас, балки сабабий тамойил сифатида қабул қилишган. Аммо Торндайк, мақсадга онгли интилишни йўқ қилиб, организмнинг фаол ҳаракатлари ғоясини сақлаб қолди, унинг маъноси атроф -муҳитга мослашиш учун муаммони ҳал қилишдир.
Агар янги психологик қонунларни кашф қилмаганида, Торндайкнинг асарлари психология учун муҳим аҳамиятга эга бўлмас эди. Аммо, одамларнинг хулқ-атворини тушунтиришнинг бихевиористик схемасининг чекланганлиги ҳам аниқ. Инсон хулқ-атворини тартибга солиш, Торндайк ва унинг бошқа барча тарафдорлари томонидан тасвирланганидан кўра бошқача тарзда амалга оширилади, улар ўрганиш қонунларини одамлар ва бошқа тирик мавжудотлар учун бир хил деб ҳисоблаганлар. Бу ёндашув редукционизмнинг янги шаклини вужудга келтирди. Ижтимоий ва тарихий асосга эга бўлган одамга хос бўлган хулқ-атвор намуналари биологик қатъийлик даражасига туширилди ва шу тариқа бу қонуниятларни етарли илмий нуқтаи назардан ўрганиш имконияти йўқотилди.
Торндайк бихевиоризмнинг пайдо бўлиши учун энг кўп хизмат қилган. Шу билан бирга, таъкидланганидек, у ўзини бихевиорист - хулқ-атворчи деб ҳисобламаган; ўрганиш жараёнларини тушунтиришда у кейинчалик пайдо бўлган бихевиоризм психологиядан чиқариб юборишни талаб қилган тушунчаларни қўллади. Булар, биринчи навбатда, унинг анъанавий тушунчасида психик соҳага, (хусусан, восита реакциялари ва ташқи вазиятлар ўртасидаги алоқаларни шакллантириш пайтида тананинг бошдан кечирадиган қониқиш ва ноқулайлик ҳолатлари ҳақидаги тушунчалар), иккинчидан, нейрофизиология билан боғлиқ тушунчалар эди. (хусусан, Торндайкнинг сўзларига кўра, импулсларни ўтказиш қобилиятининг ўзгаришини назарда тутадиган "тайёрлик қонуни"). Бихевиористик назария тадқиқотчига хулқ-атворни ўрганишда субъектнинг тажрибасига ҳам, физиологик омилларга ҳам мурожаат қилишни таъқиқлаган.
Бихевиоризмнинг назарий етакчиси Жон Бродс Уотсон бўлди. Унинг илмий таржимаи ҳоли шуниси билан ахамиятлики, алохида тадқиқотчининг шаклланишида умуман йўналишнинг асосий ғоялари ривожланишини белгилайдиган таъсирлар акс этади.
Бихевиоризмнинг шиори ташқи ва ички қўзғовчиларга организм жавобларининг объектив кузатиладиган тизими сифатида хулқ-атвор тушунчаси бўлди. Бу тушунча рус фанида И. М. Сеченов, И. П. Павлов ва В. М. Бехтерев асарларида пайдо бўлган. Улар психик фаолият соҳаси субъектнинг онгли ҳодисалари билан чегараланиб қолмаслигини исботладилар, уларни ички кузатиш (интроспекция) орқали билиш мумкин, чунки психиканинг бундай талқинида организм муқаррар равишда руҳ (онгга) ва вужудга (моддий тизим сифатида организм) бўлинади. Натижада, онг ташқи воқеликдан узилди, уни ердаги нарсаларнинг ҳақиқий алоқаси ва тана жараёнлари иштирокидан ажратадиган ўз ҳодисалари (тажрибалари) доирасида ёпилди. Рус тадқиқотчилари бу нуқтаи назарни рад этиб, объектив усулларга таяниб, организмнинг ташқи (шу жумладан ҳаракатли) ва ички (шу жумладан субъектив) бирлигида изоҳлаш билан, организмнинг атроф-муҳит билан ажралмас алоқасини ўрганишнинг инновацион усулини ишлаб чиқдилар. Бу ёндашув бутун организмнинг атроф -муҳит билан ўзаро таъсири омилларини ва бу ўзаро таъсирнинг динамикаси боғлиқ бўлган сабабларни очиш истиқболини белгилаб берди. Сабабларни билиш психологияга "башорат ва назорат" шиори билан бошқа аниқ фанларнинг идеалини амалга оширишга имкон беради деб тахмин қилинган.
Бу тубдан янгича қараш замон талабларига ҳам жавоб берган. Эски субъектив психология ҳамма жойда ўзининг ноқобиллигини исбот қилди. Буни америкалик психологларнинг асосий тадқиқот объекти бўлган ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар яққол кўрсатди. Ҳар хил экспериментал вазифаларни бажараётганда, ҳайвонларнинг онгида нима содир бўлиши ҳақидаги мунозаралар самарасиз бўлиб чиқди. Уотсон, онг ҳолатини кузатиш, психологга, физикка ўхшаб, унчалик зарур эмаслигига амин бўлди. Фақатгина бу ички кузатувлардан воз кечиб, у психология аниқ ва объектив фанга айланишини таъкидлади. Уотсон тушунчасида тафаккур - бу фикрий нутқдан бошқа нарса эмас.
Позитивизм таъсирида Уотсон фақат тўғридан-тўғри кузатиш мумкин бўлган нарса ҳақиқий эканлигини исботлади. Шунинг учун, унинг режасига кўра, барча хулқ-атвор кузатиш мумкин бўлган жисмоний қўзғовчилар (стимуллар)нинг бевосита таъсири ва организмнинг бевосита кузатиладиган жавоблари (реакциялари) ўртасидаги муносабатлари орқали тушунтирилиши керак. Шундай қилиб, Уотсоннинг асосий формуласи, хулқ-атвор томонидан қабул қилинганидек: "стимул → жавоб" (СР). Бундан маълум бўлдики, бу формуланинг қийматлари ўртасида содир бўладиган жараёнлар - физиологик (асабий) бўладими, психологик бўладими, психология уларни ўз фаразлари ва тушунчаларидан чиқариб ташлаши керак. Тана реакцияларининг ҳар хил шакллари ягона ҳақиқий хулқ, деб тан олинганлиги сабабли, Уотсон руҳий ҳодисалар ҳақидаги барча анъанавий ғояларни ҳаракат эквивалентлари билан алмаштирди.
Ҳар хил психик функцияларнинг ҳаракат фаоллигига боғлиқлиги ўша йилларда экспериментал психология томонидан исботланган. Бу, масалан, визуал идрокнинг кўз мушакларининг ҳаракатларига, эмоцияларнинг - жисмоний ўзгаришларга, тафаккурнинг - нутқ аппаратларига боғлиқлиги ва х.з.
Уотсон бу далилларни объектив мушак жараёнлари субъектив психик ҳаракатларнинг ўрнини боса оладиган исбот сифатида ишлатган. Шунга асосланиб, у ақлий фаолликнинг ривожланишини тушунтирди. Одам мушаклар билан ўйлайди, деган тасдиқ бор эди. Боланинг нутқи тартибсиз товушлардан келиб чиқади. Катталар маълум бир нарсани қандайдир товуш билан боғласа, бу нарса сўзнинг маъносига айланади. Аста-секин, боланинг ташқи нутқи пичирлашга айланади ва кейин бу сўзни ўзига айтишни бошлайди. Бундай ички нутқ (эшитилмайдиган овоз) - тафаккурдан бошқа нарса эмас.
Уотсоннинг фикрига кўра, интеллектуал ва ҳиссий бўлган барча реакцияларни назорат қилиш мумкин. Психик ривожланиш - бу ўрганиш, яъни ҳар қандай билим, кўникма ва кўникмаларни эгаллаш - бу нафақат махсус шаклланади, балки ўз-ўзидан пайдо бўлади, деган таълимот пайдо бўлди. Шу нуқтаи назардан қараганда, ўрганиш - таълимдан кўра кенгроқ тушунча, чунки у ўқув жараёнида мақсадсиз шаклланган билимларни ҳам ўз ичига олади. Шундай қилиб, психиканинг ривожланиши ҳақидаги тадқиқотлар хулқ-атвор шаклланишини, стимуллар ва улар асосида вужудга келадиган реакциялар ўртасидаги боғлиқликни ўрганишгача камаяди (С → Р).
Уотсон нейтрал қўзғовчига қўрқувни шакллантириш мумкинлигини экспериментал равишда исботлади. Унинг тажрибаларида болаларга қуён кўрсатилди, улар қўлларида ушлаб, силамоқчи эдилар, лекин ўша пайтда электр токи урди. Бола қўрқиб қуённи ташлади ва йиғлай бошлади. Тажриба такрорланди ва учинчи ёки тўртинчи марта қуённинг кўриниши, ҳатто узоқдан ҳам, кўпчилик болаларнинг қўрқувига сабаб бўлди. Бу салбий ҳис -туйғулар пайдо бўлгандан сўнг, Уотсон яна қуёнларга бўлган қизиқиш ва муҳаббатни шакллантириб, болаларнинг ҳиссий муносабатини ўзгартиришга уринди. Бу ҳолатда болага мазали таом еяётган пайтда қуён кўрсатилди. Биринчи лаҳзада болалар овқат ейишни тўхтатиб, йиғлай бошлашди. Лекин қуён хонанинг охирида қолиб, уларга яқинлашмагани учун, бола тинчланди, чунки уларнинг яқинида мазали таомлар (шоколад ёки музқаймоқ) бор эди. Болалар хонанинг охирида қуён пайдо бўлишидан йиғлашни тўхтатгандан сўнг, тажрибачи уни болага яқинлаштирди ва шу билан бирга унинг ликобчасига мазали нарсаларни қўшди. Аста-секин, болалар қуёнга эътибор беришни тўхтатдилар ва охир -оқибат у ликобча ёнида бўлганида ҳам хотиржам муносабатда бўлишди ва ҳатто уни қучоғига олиб овқатлантиришга ҳаракат қилишди. Уотсоннинг таъкидлашича, ҳиссий хатти-ҳаракатни назорат қилиш мумкин.
Уотсоннинг асарларидан кейин Америка психологиясида хулқ -атворни бошқариш принципи кенг оммалашди. Уотсоннинг концепцияси (бихевиоризм каби) "психикасиз психология" деб номлана бошлади. Бу баҳолаш руҳий ҳодисалар фақат субъектнинг "ички кузатув" пайтида онгида нималар содир бўлаётгани ҳақида гувоҳлигидан иборат, деган фикрга асосланган эди. Бироқ, психиканинг сохаси бевосита англанадиганга қараганда анча кенгроқ ва чуқурроқдир. У шунингдек, одамнинг хатти-ҳаракатларини, хулқ актларини, амалларини ҳам ўз ичига олади. Уотсоннинг хизматлари шундаки, у психиканинг кўламини ҳайвонлар ва одамларнинг тана ҳаракатларини ўз ичига олган ҳолда кенгайтирди. Аммо бу унга қимматга тушди, психология ўз предмети сифатида ташқи томондан кузатиб бўлмайдиган хулқдан махрум бўлди.
Бихевиоризм илмий билимларни ривожлантириш мантиғи илгари сурган психологик тадқиқотлар мавзусини кенгайтириш зарурлигини етарли даражада акс эттирмади. Бихевиоризм психик ҳаётни "онг фактлари" даражасига туширган ва бу фактлар ташқарисида психологияга бегона дунё ётади деб ишонган субъектив (интроспектив) концепциянинг антиподи-рақиби вазифасини бажарди. Бихевиоризмнинг танқидчилари кейинчалик унинг тарафдорларини интроспектив психологияга қарши баёнотларида онгнинг ўзига хос талқини таъсирида бўлганликда айблашди. Бу версияни ўзгармас деб қабул қилиб, улар уни қабул қилиш ёки рад этиш мумкин, лекин ўзгартириб бўлмайди, деб ишонишган. Онгга янгича қарашнинг ўрнига, улар уни бутунлай йўқ қилишни танладилар.
Бу танқид тўғри, лекин бихевиоризмнинг гносеологик илдизларини тушуниш учун етарли эмас. Агар онгни интроспекционизмда хаёлий "субъектив ҳодисаларга" айлантирилган объектив-мажозий мазмунига қайтарилса ҳам, на ҳақиқий ҳаракатнинг тузилишини, на унинг сабабий боғлиқлигини тушунтириб бўлмайди. Ҳаракатни унинг предметли-образли бўлакларига қиёслаш мумкин эмаслиги хулқнинг реал хусусияти эди, бу нарса бихевиористик схемада гипертрофияланган-бузилган шаклда акс этди.
Уотсон бихевиористик ҳаракатнинг энг машҳур етакчисига айланди. Аммо битта тадқиқотчи, қанчалик зўр бўлмасин, илмий йўналиш яратишга қодир эмас.
Уотсоннинг онгга қарши салб юришидаги шериклари орасида таниқли экспериментаторлар Уилям Хантер (1886-1954) ва Карл Спенсер Лашли (1890-1958) ажралиб туради. Биринчиси 1914 йилда реакцияни ўрганиш учун экспериментал схемани ихтиро қилди ва уни кечиктириш, деб атади. Масалан, маймунга иккита қутининг қайси бирига банан қўйилганини кўриш имконияти берилган. Кейин у ва қутилар орасига экран қўйилди ва экран бир неча сониядан сўнг олиб ташланди. У бу муаммони муваффақиятли ҳал қилиб, ҳайвонлар нафақат стимулга тўғридан-тўғри, ўша захоти жавоб бериши, балки уни кечиктиришга ҳам қодир эканликларини исботлади.
Уотсоннинг шогирди Карл Лашли эди, у Чикаго ва Гарвард университетларида, кейин Иерксдаги маймунларни ўрганиш лабораториясида ишлаган. У, бошқа бихевиористлар сингари, онг организмнинг жисмоний фаоллигига боғлиқ деб ҳисобларди. Миянинг хулқ-атвор механизмларини ўрганиш бўйича Лашлининг машҳур тажрибалари қуйидаги схема бўйича қурилган: ҳайвонда кўникма пайдо бўлган, кейин бу маҳорат уларга боғлиқ ёки йўқлигини билиш учун миянинг турли қисмлари олиб ташланган. Натижада, Лашли мия яхлит фаолият кўрсатади ва унинг турли қисмлари тенг потенциалли, яъни тенг ва шунинг учун бир-бирини муваффақиятли алмаштира олади деган хулосага келди.
Барча бихевиористларни онг концепциясининг бефойдалигига, "ментализмга" чек қўйиш зарурлигига бўлган ишонч бирлаштирган. Аммо умумий илмий душман - интроспектив концепция - олдидаги бирлик аниқ илмий муаммоларни ҳал қилишда йўқолди.
Экспериментал ишда ҳам, психологияда назария даражасида ҳам бихевиоризмнинг қиёфасини алмаштиришга олиб келадиган ўзгаришлар киритилди. 1930-йилларда Уотсоннинг ғоялар тизими энди бихевиоризмнинг ягона версияси бўлмай қолди.
Бихевиоризм дастлабки дастурининг парчаланиши унинг категориал "ядроси" нинг заифлигини кўрсатди. Бу дастурда бир томонлама талқин қилинган ҳаракат категорияси тасвир ва мотив камайтирилганда муваффақиятли ривожлана олмади. Уларсиз, ҳаракатнинг ўзи ҳақиқий моҳиятини йўқотди. Ҳаракат йўналтирилган воқеалар ва вазиятлар образи Уотсонда жисмоний қўзғовчилар даражасига туширилган эди. Мотивацион омил умуман рад этилди ёки ҳиссий хатти-ҳаракатларнинг шартли рефлексли тартибга солинишини тушунтириш учун Уотсон мурожаат қилган бир қанча ибтидоий таъсирлар (қўрқув каби) кўринишида тақдим қилинди. Дастлабки бихевиоризм дастурига имидж, мотив ва психосоциал муносабат тоифаларини киритишга уринишлар унинг янги талқинини - необихевиоризмни келтириб чиқарди.
20 -асрнинг 60 -йилларида бихевиоризмнинг ривожланиши Скиннер номи билан боғлиқ. Америкалик тадқиқотчини радикал бихевиоризм оқимига киритиш мумкин. Скиннер фикрлаш механизмларини рад этди ва мукофот ёки жазонинг мавжудлиги ёки йўқлиги муносабати билан хулқ-атворни тузатиш ёки кучсизлантиришдан иборат бўлган шартли рефлексни ишлаб чиқиш техникаси инсон хулқ-атворининг барча шаклларини тушунтира олади деб ишонди. Бу ёндашув америкалик тадқиқотчи томонидан ўқув жараёнидан тортиб, ижтимоий хулқ-атворгача бўлган энг хилма-хил хатти-ҳаракатлар шаклларини тушунтириш учун ишлатилган.
Бихевиористлар хулқ-атворни ўрганишда иккита асосий методологик ёндашувни қўлладилар: лабораторияда кузатиш, сунъий равишда яратилган ва бошқариладиган шароитлар ва табиий муҳитда кузатиш.
Экспериментларнинг аксарияти хайвонларда ўтказилган, кейин атроф -муҳит таъсирига жавоб реакциялари шаклларини ўрганиш одамларга кўчирилган. Бихевиоризм экспериментал психология амалиётининг аҳамиятини одамларнинг хулқ-атворини ўрганишдан ҳайвонларнинг хулқ-атворини ўрганишга ўзгартирди. Ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар, атроф-муҳит ўртасидаги алоқалар ва унга бўлган хулқий реакциялар устидан тадқиқот назоратини яхшироқ амалга ошириш имконини берган. Кузатилган жонзотнинг психологик ва эмоционал тузилиши қанчалик содда бўлса, психологик ва эмоционал компонентлар билан бирга олиб бориладиган алоқалар бузилмаслиги кафолати шунчалик катта бўлади. Одамлар билан ўтказилган тажрибада бундай покликни таъминлаб бўлмайди.
Кейинчалик бу услуб асосан ахлоқий сабабларга кўра танқид қилинди (масалан, гуманистик ёндашув томонидан). Бихевиористлар, шунингдек, ташқи стимулларни манипуляция қилиш орқали одамда ҳар хил хулқ-атвор фазилатлари шаклланиши мумкинлигига ишонишган.
СССРда бихевиоризмга, бошқа психологик йўналишлар сингари, психологиянинг буржуа бузилиши сифатида қаралган. Бу ёндашув, айниқса, А. Н. Леонтъев томонидан фаол танқид қилинган. А. Н. Леонтъев бихевиоризмни биологиялаштиришда айблаб, бу таълимотнинг қарашлари одамларнинг хулқ-атвори ва фаолиятида ички кузатилмайдиган хусусиятларнинг (масалан, мақсадлар, мотивлар, маъно, нотўғри қарашлар ва бошқалар) мавжудлигини рад этилишига олиб келди, деб ҳисоблаган.
Шу билан бирга, 1910-1920-йилларда Россияда пайдо бўлган В.М.Бехтеревнинг рефлексологияси (объектив психологияси), И.П.Павловнинг ҳайвонлар ва одамларнинг хулқ-атворидаги шартли рефлексларнинг физиологик назарияси, А. Ф. Лазурский ва М. Я.Басовларнинг шахснинг феъл - атвори фаоллиги ва фаолияти, ва П.П.Блонскийнинг педологик концепцияси бихевиоризмга яқин бўлган.
Бихевиоризм, масалан, необихевиоризм, когнитив психология, хулқий психотерапия, рационал-эмоционал-хулқий терапия сингари ҳар хил психологик ва психотерапевтик мактабларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига пойдевор қўйди. Бихевиористик психологик назариясининг кўплаб амалий, шу жумладан психологиядан узоқ сохалари мавжуд.
Хозир бундай тадқиқотлар бошқа усуллардан фойдаланадиган ҳайвонлар ва одамларнинг хулқ-атвори хақидаги фан - этология томонидан давом эттирилмоқда (масалан, ўрганиш учун туғма хулқ-атворни ҳисобга олган ҳолда, этология рефлексларга унчалик аҳамият бермайди).