Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги давлат солиқ ҚЎмитаси

Хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ислоҳ қилиниш самарадорлигини баҳолаш

ХЮС, фирма ва корпорацияларнинг молиявий ислоҳ қилиниш самарадорлигини баҳолашнинг асосий кўрсаткичи сифатида молия-вий самарадорлик, яъни соф фойда бўйича рентабеллик кўрсатки-чини олиш мумкин. Уни ҳисоблаш формуласи қуйидагича:

Р = (C_ф : Ў_к) х 100

бу ерда: Р – соф фойда бўйича ўзлик капиталининг

рентабеллиги;
С_ф – соф фойда ёки нетто-фойда;
Ў_к – ўзлик капитали.

Бу кўрсаткичнинг ўсиши фойдани солиққа тортишни қўшиб ҳисоблаган ҳолда ички ва ташқи характердаги кўплаб омилларга боғлиқ. Рентабелликни таркиб топтирувчиларни таҳлил қилиш учун амалиётда биринчи марта “Дюпон де Немур” компаниясида қўлланилган Дюпон формуласидан фойдаланилади. Бу формула-нинг кўриниши қуйидагича:

Р = (С_ф : Ў_к) х (С_ф : Т) х (Т : А) х (А : Ў_к),
бу ерда: Р – соф фойда бўйича ўзлик капиталининг
рентабеллиги;
С_ф – соф фойда ёки нетто-фойда;
Ў_к – ўзлик капитали;
Т – тушум;
А – активлар.

Бир вақтнинг ўзида бу формуладаги (С_ф : Ў_к) нисбати соф фойдага кўра ўзлик капиталининг рентабеллик коеффициентини кўрсаца, (С_ф : Т) нисбати еса сотув рентабеллигини ифодалаб, бир томондан бу нисбат таҳлил қилинаётган даврда соф фойда ва сотув ҳажми (тушум) ўртасидаги нисбатни акс еттирса, иккинчи томондан еса яхлит ҳолда сотилган маҳсулотнинг даромадлилигини характерлайди ва у алоҳида олинган товар турлари даромадлилиги-га ва уларнинг реализация ҳажмидаги нисбатига боғлиқ. Шунинг-дек, (Т : А) нисбати хўжалик фаоллиги коеффициентини кўрсатади. Бу коеффициент активларнинг айланувчанлиги (ёки активларнинг йиллик ўртача қийматига тўғри келувчи бир сўмлик тушум ҳажми)ни акс еттиради, таҳлил давридаги активлар айланмасининг сонини характерлайди. Активлар қанча кўп айланса, уларнинг рентабеллиги шунча юқори бўлади. (А : Ў_к) нисбати еса бир сўм-лик ўзлик капиталига тўғри келувчи активларнинг умумий миқдо-рини кўрсатади. Бир сўмлик ўзлик капиталига тўғри келувчи актив-лар қанчалик кўп бўлса, рентабеллик даражаси шунча юқори бўла-ди. Бу кўрсаткич ХЮСнинг молиявий фаоллигини, унинг айланма (активлар)га капиталнинг қўшимча манбаларини жалб қилиш бора-сидаги маҳоратини акс еттирадики, бу нарса тушум ҳажми ва ХЮС даромадлилигини оширишга имкон беради.

Юқоридаги формулада келтирилган кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлигини ХЮСнинг молиявий сиёсатини ислоҳ қилишни асослаб беришда фойдаланиш мумкин. Чунки формуладаги кўрсат-кичлар ХЮС якуний натижаларининг активлардан фойдаланиш да-ражаси, уларнинг айланиш тезлиги, реализация ҳажми ва сотилаёт-ган маҳсулотларнинг даромадлилиги, яъни молиявий-хўжалик фао-лиятининг барча асосий параметрлари билан ўзаро боғлиқлигини ифодалайди. Буларнинг барчаси истиқболга мўлжалланган бизнес-режани ишлаб чиқиш учун асос бўлиши, шунингдек, инвестицион-инновацион бизнес-лойиҳаларни асослашда хизмат қилиши мумкин.
ХЮС активларининг такрор ишлаб чиқаришдаги ролини баҳо-лаш учун хўжалик фаоллиги коеффициентидан фойдаланиш мақ-садга мувофиқдир. Бу коеффициент ХЮСга тегишли бўлган ту-шумнинг барча активларнинг ўртача қийматига нисбати билан аниқланади. Уни формула шаклида қуйидагича ифодалаш мумкин: