Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро мухандислик технология институти

Метан гомологларини олиниши ва нефт-кимё саноатида 
ишлатилиши -СН
4
.
Метан табиий газлар ва нефт билан бирга чиқадиган 
газнинг асосий қисмини ташкил қилиб, саноатда ва турмушда кенг 

---

23 
кўламда ишлатилади. Метан яхши ёнади ва ёнганда (8560 
ккал/м 
3
)
иссиқлик чиқади.Шу сабабли у ёқилғи сифатида ҳам ишлатилади. 
Ҳозирги вақтда метандан жуда кўп хом-ашёлар олинади. Масалан, 
метан махсус қурилмада ҳавони камроқ бериб 1500 
0
С гача қиздирилганда 
водород ва углерод (бу аралашма қоракуя ҳолида бўлади) олинади: 
Ҳосил қилинган бу қоракуя эса автомобилларга шиналар ишлаб 
чиқаришда қимматбаҳо хом-ашёдир. Метан сув буғи ёки углерод (II)-
оксид билан биргаликда 850 
0
С атрофида никель катализатор устидан 
ўтказилганда (конверсия қилинганда) углерод (II)-оксид ва водородга 
парчаланади: 
Ҳосил қилинган газлар 
синтез-газ
дейилади ва улар метил спирт, аммиак 
олишда ҳамда бошқа мақсадларда ишлатилади.Метан табиатда ер остида 
қолиб кетган ўсимлик ва ҳайвонларнинг чиришидан ҳосил бўлади. Шунинг 
учун ҳам метан 
“ботқоқлик гази”
деб юритилади. Ер остида 
тошкўмирнинг қисман парчаланишидан ҳам метан пайдо бўлади. Шу 
сабабли метан “
кон гази
” (қалдироқ газ) ҳам дейилади. Метаннинг ҳаво 
билан аралашмасига гугурт чақилганда портлаб ёнади; кўмир конларида 
портлашлар ҳам, кўпинча, шу туфайли рўй беради. Метан нефт ва 
ёритувчи газ таркибида ҳам учрайди. Ҳозирги вақтда жуда кўп газ 
конлари топилган бўлиб, улардан олинган табиий газлар саноатнинг 
турли соҳаларида ишлатилмоқда. Баъзи табиий газ конлари (Бухоро, 
Саратов, Ставрополь, Дашаза ва-бошқа газ конлари) газининг 
таркиби, асосан, метандан иборат. 
Метаннинг аҳамияти халқ хўжалигида жуда катта бўлганлиги учун 
кимёгарлар уни сунъий йўл билан ҳам олиш мумкинлигини топганлар. 
СН
4
С + Н
2
2
СН
4
СН
4
+
+
Н
2
О
СО
2
СО + Н
2
3
2 СО +2 Н
2

---

24 
1856-йилда Бертело биринчи марта метанни углерод сульфид билан 
водород сульфид аралашмасини найда қиздирилган мис устидан ўтказиб 
ҳосил қилди. 
1897-йилда 1200 °С да тўғридан-тўғри углеродга водород таъсир 
эттириб метан олиш йўли топилди: 
С+ 2Н
2
↔ СН
4 
Бу реакция никель катализатори иштирокида 475 
0
С да олиб 
борилганда метанинг унуми анчагина ортиши кейинроқ аниқланди. 
CS
2
+ H
2
S
2
+8Cu
CH
4
+ Cu
2
S
4

---

25 
`
N
2 
H
2
,O
2 
пиролиз 
пиролиз 
3 CH
2
OHNO
3
NH
3HC≡CH