Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

10.3 - расм. Темир катализаторларида суюқлик фазасида 
Фишер-Тропш синтези 
Катта миқѐсда НЙГни ѐқишда унинг нархининг пастлиги катта 
роль ўйнади. НЙГни ѐқиш натижасида чиқинди моддаларга 
тўланадиган меъѐрий тўланмаларнинг пастлиги ҳам унинг ѐнишига 
сабаб бўлди.
10.3 – расм. Манбалардан фойдаланишнинг асосий вариантлари 
Шундай қилиб ҳисоблардан кўриниб турибдики, НЙГни ѐқишга 
тўланадиган умумий штраф НЙГдан фойдаланиш учун қуриладиган 
инфратузилма объектларининг капитал харажатларига нисбатан 
мавжуд бўлган меъѐрларда кам кўрсатилган.
Келтириб чиқарадиган ҳолатлар 
НЙГни 
ѐқилиши 
нефть 
қазиб 
оладиган 
туманда 
ифлослантиришнинг асосий манбаси ҳисобланади ҳамда экологик, 
иқтисодий ва ижтимоий йўқотилишларга олиб келади. (10.4 -расм). 
Сўнгги йилларда олимлар яна бир иқлимга таъсир этувчи 
антропоген омилларга – чиқиндиларнинг қуримнинг заррачаларига 

---

342 
эътибор бердилар. Қурумнинг жуда кичик заррачалари ҳам жуда узоқ 
масофадан кўчиши ва қор ѐки музнинг сирт юзаларига ўтириб қолиши 
мумкин. Кўзга кўринмайдиган қор ва музнинг ифлосланиши 
альбедани- нурлантириш қобилиятни сезиларли пасайтиради. 
Натижада қор каби қизийди ва ҳавонинг ер бағридаги қатламида 
бизнинг планетамизда қуѐш радиацияси нурналиши кам миқдорда 
бўлади. 
10.4-расм. НЙГларни таъсири 
 
Муоммоларни ҳал қилиш имкониятлари
Муоммоларнинг муракаблиги ва мажмуакорлиги, кўпгина 
омилларни ва унга нисбатан қизиқишларни ҳисобга олиш кўптомонли 
комплекс ѐндошув ва чораларни қўлланилиши муаммоларни ҳал 
қилиш имкониятини беради.
НЙГдан тўлиқ миқѐсда фойдаланиш муоммоларни самарали ҳал 
қилиш ва уни ѐқиш ҳажмини камайтириш фақат давлатни фаол 
иштирокида амалга оширилади. Бунинг сабаблари равшандир: давлат 
алоҳида иқтисодий секторлар ва компаниялардан фарқли равишда 
умуммиллий иқтисодий ва экологик мунособатлар кўринишида 
бўлади ҳамда жиҳозларни бошқаришнинг кенг спектрига эга, шу 
жумладан 
норматив-ҳуқуқий 
ва 
процедура 
базасининг 
шакллантиради. 

---

343 
Давлатнинг вазифасига НЙГдан фойдаланиш вариантларини 
танлаш бўйича ишланган процерадураларни аниқ иқтисодий ва бошқа 
шартлардан келиб чиққан ҳолда қабул қилиш; НЙГни ресурслари ва 
давлатнинг газ таъминоти тизимида уни қайта ишлашнинг жойини 
аниқлаш; НЙГ етказиб беришни недискриминацион ва маҳсулотларни 
бозорга қайта ишлашни шароитларини яратиш; мувозанатли баҳо 
сиѐсатини яратиш; бойликлардан фойдаланишни лицензияли ҳуқуқий 
меъѐрини ва иқтисодий стимуллашган ўлчовини ўлчовчи НЙГдан 
фойдаланишни мажбурий сотиш ва мониторинг жараѐнини яратиш.
Кўпгина хорижий давлатлар каби давлатимиз бойликни 
етакчиси ва иқтисодий жиҳатдан субъектни бош бошқарувчиси
ролини ўйнайди. Бунга юқорида келтирилган Қозоғистондан ҳақида 
маълумотлар мисол бўла олади.